Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

Zasady opracowania

Cel projektu

Stworzenie unikatowej bazy terminów gramatycznych zanotowanych w dawnych gramatykach języka polskiego oraz w gramatykach języków obcych pisanych po polsku, począwszy od wieku XV po rok 1939.

Dobór źródeł

O doborze źródeł zadecydowały: czas i miejsce wydania druku, osoba autora, zasięg oddziaływania dzieła (szkoła, liczba wydań), zakres użycia polszczyzny (exempla, terminy polskie, objaśnienia terminów łacińskich w języku polskim), język opisu, nowatorstwo opisu, późniejsze sądy o dziele oraz dostępność źródeł. Pod uwagę brane były przede wszystkim dzieła gramatyczne, których tytuły pojawiają się w opracowaniach poświęconych dziejom języka polskiego, historii polskiej myśli językoznawczej, kontaktom polszczyzny z innymi językami czy nauczaniu języka polskiego. Obok dawnych gramatyk języka polskiego pisanych w języku łacińskim (Piotr Statorius-Stojeński – Kraków 1568 i in.), potem w niemieckim (Jeremiasz Roter – Wrocław 1616 i in.), francuskim (F.D. Duchênebillot – Warszawa 1699) czy litewskim (Maciej Franciszek Marciński – Suwałki 1833), od roku 1770 w języku polskim, uwzględniamy też pisane po polsku gramatyki języków obcych: włoskiego (Adama Styli – Kraków 1675), łacińskiego (tłumaczonej na język polski gramatyki Stanisława Konarskiego, Wilno 1759), rosyjskiego (Maksymiliana Lubowicza – Poczajów 1778), francuskiego (Stanisława Nałęcz-Moszczeńskiego – Gdańsk 1774), angielskiego (Juliana Antonowicza – Warszawa 1788), greckiego (Jacka Przybylskiego – Kraków 1792), sanskrytu (Walentego Skorochód-Majewskiego – Warszawa 1828) i litewskiego (X.D.K.P.S – rkp. dat. 1820–1830).

Zależy nam na opracowaniu materiału z jak największej liczby źródeł, na stworzeniu dużej bazy danych, która pozwoliłaby nie tylko na napisanie od nowa historii polskiej terminologii gramatycznej, lecz także pokazała konteksty jej kształtowania w różnych okresach czy dała podstawy do ocenienia wkładu poszczególnych gramatykarzy w dzieło kodyfikacji polskiej terminologii gramatycznej.

Zaplanowaliśmy objęcie ekscerpcją 86 dzieł gramatycznych oraz 7 słowników (Mączyńskiego, Knapiusza, Trotza, Lindego, Słownika wileńskiego, Słownika warszawskiego oraz Słownika języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego) (por. zakładka: Dzieła). W porównaniu ze stanem wyjściowym, lista źródeł uległa znacznym zmianom. Wynikało to z przewartościowania przydatności poszczególnych pozycji dla badań nad kształtowaniem się polskiej terminologii gramatycznej oraz braku możliwości poszerzenia ekscerpcji.

Istotne okazały się też różnice pomiędzy wydaniami tego samego dzieła. Dlatego też do kanonu źródeł zostały np. włączone różne edycje Donata czy wydania gramatyki J. Muczkowskiego, uwzględniono też terminy polskie odnotowane przez Bartłomieja z Bydgoszczy na marginesie słownika Reuchlina (1544).

Potrzeba terminologii polskiej początkowo wynikała z potrzeb praktycznych, później termin staje się przedmiotem refleksji teoretycznej. Najtrudniej było ustalić listę źródeł dla wieku XIX: ze względu na liczbę opublikowanych gramatyk (ponad 200), zmianie w pojmowaniu gramatyki i różne motywy (praktyczne, patriotyczne, naukowe), którymi kierowali się autorzy gramatyk. II połowa XIX wieku to początki narodzin naukowego językoznawstwa, wykorzystującego nowe metody badawcze, wytyczającego nowe obszary badań. Przebudowie ulegają dotychczasowe systematyki, co pociąga za sobą zmiany w terminologii. XX-wieczne gramatyki języka polskiego (PAU, Szobera) są zgodne ze stanem ówczesnej wiedzy lingwistycznej.

Źródła

XV wiek

  1. Jakub Parkoszowic, Traktat o ortografii polskiej, rkp. 1440 (ok.).

XVI wiek

  1. Stanisław Zaborowski, Ortographia seu modus recte scribendi et legendi Polonicum idioma quam utilissimus, Kraków 1514? (uzup. 1518)
  2. Jan Seklucjan, [Nauka czytania i pisania...], [w:] Catechismus, to jest nauka krześciańska od Apostołow dla prostych ludzi we trzech cząstkach zamkniona, Królewiec 1547
  3. Jan Seklucjan, Krotka a prosta nauka czytania i pisania języka polskiego, [w:] Catechismus, to jest krotka a prosta (starej wiary chrześcijańskiej) nauka, Królewiec 1549.
  4. Stanisław Murzynowski, Ortografija polska. To jest nauka pisania i czytania języka polskiego, ile Polakowi potrzeba, niewielem słów dostatecznie wypisana, [w:] Ewanjelija święta…, Królewiec 1551.
  5. Piotr Statorius-Stojeński, Polonicae grammatices institutio..., Kraków 1568.
  6. Jan Kochanowski, Orthographia polska, [w:] Jan Ursinus, Methodicae grammaticae libri quatuor, Kraków 1592, s. 45-47.
  7. Jan Januszowski, Nowy karakter polski z drukarni Łazarzowej i ortografija polska Jana Kochanowskiego, Jego M. P. Łukasza Górnickiego etc. etc., Jana Januszowskiego, Kraków 1594.
  8. Mikołaj Volckmar, Compendium linguae Polonicae in gratiam iuventutis Dantiscanae collectum a Nicolao Volkmaro, Gdańsk 1594.

Artykuł hasłowy

Ponieważ pierwsze gramatyki języka polskiego były pisane po łacinie, potem po niemiecku, później też w innych językach, zdecydowano się na opracowanie słowników terminów gramatycznych dla poszczególnych języków. Na artykuł hasłowy składają się:

  1. Termin gramatyczny, właściwie zaindeksowany;
  2. Informacje o pochodzeniu terminu;
  3. Formy synonimiczne, nadrzędne i/lub podrzędne wobec formy hasłowej (każdy z nich będzie odsyłał użytkownika do odrębnego hasła);
  4. Definicja: encyklopedyczna (współczesna) i podana przez autora/autorów, wraz z cytatem i jego lokalizacją;
  5. 2-3 cytaty egzemplifikujące definicje oraz je uzupełniające (maksymalna liczba cytatów – 5);
  6. Dział gramatyki, którego dotyczy dany termin;
  7. Źródła, w których dany termin został odnotowany;
  8. Uwagi (informacje dodatkowe, zapytania);
  9. Autor opracowania hasła (terminu) w danym dziele.

Uwzględniamy również warianty fonetyczno-graficzne haseł.

Zasady transkrypcji

Teksty polskie

Zachowujemy za oryginałem:

  1. pisownię dużych i małych liter,
  2. interpunkcję,
  3. zapis grup -ija//-yja,
  4. oznaczanie samogłosek nosowych (np. brak rozróżnienia, błędy w ich oznaczaniu),
  5. upodobnienia w obrębie grup spółgłoskowych,
  6. rozszerzenia/zwężenia artykulacji samogłosek,
  7. formy oboczne zaimków się//sie, mię//mie, cię//cie.

Unowocześniamy:

  1. pisownię łączną i rozłączną według zasad współczesnych,
  2. długie ʃ zamieniamy na s (gdy = [ś], w nawiasie podajemy formę oryginalną jesli (jeʃli); nie możemy wykluczyć takiej możliwości odczytania),
  3. [j] oddajemy literą j (zamieniamy więc i, y na j), 4, u/v zamieniamy na w (zgodnie ze zwyczajem dzisiejszym).

Zasady pisowni terminów i cytatów francuskich

  1. Jeśli brakuje akcentu np. nad a, e, to zapisujemy zgodnie ze stanem współczesnym, np. âme zamiast ame, préposition zamiast preposition, génitif zamiast genitif.
  2. Poprawiamy błędy (najczęściej drukarskie) w rodzajnikach: la maison zamiast le.
  3. Rodzajniki podajemy w grafii współczesnej: un zamiast vn.
  4. Poprawa błędów drukarskich (jeśli w innych fragmentach dzieła jest poprawnie): plurieL zamiast plurieR.
  5. Zapis terminów gramatycznych zgodnie ze stanem współczesnym (chodzi tu o ortografię!; inne postaci ortograficzne podajemy ewentualnie w wariantach), np. pronom personnel (zamiast personel), plus-que-parfait (zamiast plusque parfait). Jeśli terminy gramatyczne różnią się leksykalnie (a te ewentualnie też ortograficznie), to zachowujemy je, jak np. passé parfait composé [współcz. passé composé] = przeszły doskonały złożony (tu kalka).
  6. f zapisujemy jako s, np. passif zamist paffif.
  7. Cechy ortograficzne (w tym błędy drukarskie) opisane w punktach 1-6 nie mają, jak się wydaje, zasadniczego znaczenia dla historii języka francuskiego (tak we Francji, jak w Polsce), co uzasadnia powyższą propozycję. Pozostałe cechy pisowni zachowujemy. W razie wątpliwości oraz w celu ustalenia ewentualnych wariantów sięgamy do Trésor de la langue française informatisé (TLF) (w części etymologiczno-historycznojęzykowej artykułów hasłowych są tam podane ewentualne warianty występujące w dawnych drukach francuskich).

Biogramy

Struktura biogramów została przejęta z opracowania S. Hrabca i F. Pepłowskiego Wiadomości o autorach i dziełach cytowanych w Słowniku Lindego (Warszawa 1963). Zawierają one informacje dotyczące: roku i miejsca urodzenia, pochodzenia społecznego, etnicznego, wykształcenia, pracy zawodowej, zainteresowań, osiągnięć.

Wiadomości, mimo iż są podane w skondensowanej formie, stanowią swoisty appendix do dzieł gramatycznych. Dają informację o znajomości polszczyzny (jej odmian regionalnych) i języków obcych, odbytych studiach, kontaktach z ważnymi ośrodkami kulturalnymi i naukowymi w kraju i za granicą czy świadomości językowej i lingwistycznej autorów gramatyk. W wypadku autorów zapomnianych, nieznanych, często są to dane szczątkowe. Punkt wyjścia do opracowania biogramów stanowiły: Bibliografia literatury polskiej - Nowy Korbut, Polski słownik biograficzny, encyklopedie oraz witryna Dawne ortografie, gramatyki i podręczniki języka polskiego Internetowe kompendium edukacyjne.