Zasady opracowania

Cel projektu

Stworzenie unikatowej bazy terminów gramatycznych zanotowanych w dawnych gramatykach języka polskiego oraz w gramatykach języków obcych pisanych po polsku, począwszy od wieku XV po rok 1939.

Dobór źródeł

O doborze źródeł zadecydowały: czas i miejsce wydania druku, osoba autora, zasięg oddziaływania dzieła (szkoła, liczba wydań), zakres użycia polszczyzny (exempla, terminy polskie, objaśnienia terminów łacińskich w języku polskim), język opisu, nowatorstwo opisu, późniejsze sądy o dziele oraz dostępność źródeł. Pod uwagę brane były przede wszystkim dzieła gramatyczne, których tytuły pojawiają się w opracowaniach poświęconych dziejom języka polskiego, historii polskiej myśli językoznawczej, kontaktom polszczyzny z innymi językami czy nauczaniu języka polskiego. Obok dawnych gramatyk języka polskiego pisanych w języku łacińskim (Piotr Statorius-Stojeński – Kraków 1568 i in.), potem w niemieckim (Jeremiasz Roter – Wrocław 1616 i in.), francuskim (F.D. Duchênebillot – Warszawa 1699) czy litewskim (Maciej Franciszek Marciński – Suwałki 1833), od roku 1770 w języku polskim, uwzględniamy też pisane po polsku gramatyki języków obcych: włoskiego (Adama Styli – Kraków 1675), łacińskiego (tłumaczonej na język polski gramatyki Stanisława Konarskiego, Wilno 1759), rosyjskiego (Maksymiliana Lubowicza – Poczajów 1778), francuskiego (Stanisława Nałęcz-Moszczeńskiego – Gdańsk 1774), angielskiego (Juliana Antonowicza – Warszawa 1788), greckiego (Jacka Przybylskiego – Kraków 1792), sanskrytu (Walentego Skorochód-Majewskiego – Warszawa 1828) i litewskiego (X.D.K.P.S – rkp. dat. 1820–1830).

Zależy nam na opracowaniu materiału z jak największej liczby źródeł, na stworzeniu dużej bazy danych, która pozwoliłaby nie tylko na napisanie od nowa historii polskiej terminologii gramatycznej, lecz także pokazała konteksty jej kształtowania w różnych okresach czy dała podstawy do ocenienia wkładu poszczególnych gramatykarzy w dzieło kodyfikacji polskiej terminologii gramatycznej.

Zaplanowaliśmy objęcie ekscerpcją 86 dzieł gramatycznych oraz 7 słowników (Mączyńskiego, Knapiusza, Trotza, Lindego, Słownika wileńskiego, Słownika warszawskiego oraz Słownika języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego) (por. zakładka: Dzieła). W porównaniu ze stanem wyjściowym, lista źródeł uległa znacznym zmianom. Wynikało to z przewartościowania przydatności poszczególnych pozycji dla badań nad kształtowaniem się polskiej terminologii gramatycznej oraz braku możliwości poszerzenia ekscerpcji.

Istotne okazały się też różnice pomiędzy wydaniami tego samego dzieła. Dlatego też do kanonu źródeł zostały np. włączone różne edycje Donata czy wydania gramatyki J. Muczkowskiego, uwzględniono też terminy polskie odnotowane przez Bartłomieja z Bydgoszczy na marginesie słownika Reuchlina (1544).

Potrzeba terminologii polskiej początkowo wynikała z potrzeb praktycznych, później termin staje się przedmiotem refleksji teoretycznej. Najtrudniej było ustalić listę źródeł dla wieku XIX: ze względu na liczbę opublikowanych gramatyk (ponad 200), zmianie w pojmowaniu gramatyki i różne motywy (praktyczne, patriotyczne, naukowe), którymi kierowali się autorzy gramatyk. II połowa XIX wieku to początki narodzin naukowego językoznawstwa, wykorzystującego nowe metody badawcze, wytyczającego nowe obszary badań. Przebudowie ulegają dotychczasowe systematyki, co pociąga za sobą zmiany w terminologii. XX-wieczne gramatyki języka polskiego (PAU, Szobera) są zgodne ze stanem ówczesnej wiedzy lingwistycznej.

Dzieła

Spis wszystkich gramatyk, ortografii i słowników, z których wynotowano terminy gramatyczne, znajduje się w zakładce Dzieła. Podobnie jak w wypadku samych haseł, tutaj również dodano możliwość indeksacji opracowań według autorów, według tytułów i według roku (daty powstania dzieła).

Poprzez tytuł dzieła użytkownik słownika może przejść do odrębnej strony poświęconej terminom odnotowanym w konkretnym tekście.

Strona dzieła

Na odrębnej stronie znajdziemy dokładny adres bibliograficzny (polskie tłumaczenie tytułu, w wypadku dzieł obcojęzycznych innych niż łacińskie), skrót, którym oznaczono dzieło w słowniku, język lub języki (w wypadku dzieł dwu- lub wielojęzycznych), liczbę cytowań i rozdziały opracowania, w których odnotowano terminy. Jeśli dane dzieło jest dostępne online, to podajemy do niego link zewnętrzny: Stron internetowa. Niektóre z gramatyk zostały szczegółowo opracowane na stronie kompendium Dawne ortografie, gramatyki i podręczniki języka polskiego, odsyłacz do którego również umieszczamy.Hasła poświadczone w dziele są podzielone ze względu na język (np. polski, łaciński i grecki), można wyświetlać tylko terminy łacińskie, tylko polskie lub wszystkie łącznie w układzie alfabetycznym. Jeżeli w jednym dziele ten sam termin został zapisany w różnych formach (np. w postaci skrótu, cyfrą, w liczbie pojedynczej, liczbie mnogiej), to pojawią się wszystkie. Będą od siebie odzielone znakiem |, np: przypadek pierwszy|pierwszy przypadek|I przypadek|1 p.|przyp. 1.

Dodatkowo – dzięki interaktywnej formie słownika – można zobaczyć, jak terminy stosowane przez danego autora są ze sobą powiązane, jak wygląda ich wewnętrzna hierarchia. Przycisk Hierarchia ogólna prezentuje siatkę haseł głównych wyodrębnionych w SHTG i pojawiających się (czasem w postaci wariantywnej) w danym dziele. Po kliknięciu na przycisk Hierarchia dzieła ujrzymy siatkę haseł odnotowanych w konkretnym dziele i ich wzajemne relacje: nadrzędności, podrzędności lub równorzędności (te pokazane są za pomocą znaku ↔). Jeśli termin użyty w opisywanej gramatyce lub słowniku różni się (np. szykiem, ortografią lub fonetyką) od głównej formy hasłowej w SHTG (np. termin acuta vocalis), to obok terminu pojawi się symbol w postaci książki. Pod tym znakiem (w dymku) zobaczymy hasło główne, do którego jest przypisany termin stosowany przez autora dzieła (np. hasło główne vocalis acuta).

Przydatnym narzędziem, które dodano w SHTG, jest funkcja porównywania terminów w kilku wybranych dziełach (pod przyciskiem Porównaj z innymi dziełami). Użytkownik może wybrać interesujące go pozycje, zaznaczyć język i uzyskać listę terminów (i ich odpowiedników, które ukrywają się pod znakiem → występujących w poszczególnych dziełach. Jak widać poniżej, można porównać wszystkie terminy odnotowane w tekstach lub wybrać określenia tylko z wybranych języków. Listę tę można pobrać w postaci dokumentu Excel. Możliwość zestawienia dzieł oraz występujących w nich terminów pozwala na porównanie nomenklatury językoznawczej w różnych dziełach z tego samego czasu, w kolejnych wydaniach tego samego tekstu lub w poszczególnych stuleciach.

Cytaty

W zakładce Cytaty zebrano wszystkie cytowania ilustrujące użycie terminów w tekstach (cytaty zawierające kilka terminów mogą się w nim powtarzać). Tak powstały korpus fragmentów tekstów wykorzystaliśmy do weryfikacji materiałów. Cytaty ułożone są dziełami chronologicznie, a w dziele wg numeru stron.

Zgromadzony zasób może być wykorzystany do poszukiwań nie tylko terminów gramatycznych.

Biogramy

Swego rodzaju uzupełnieniem słownika są krótkie biogramy autorów dzieł. Struktura biogramów została przejęta z opracowania S. Hrabca i F. Pepłowskiego Wiadomości o autorach i dziełach cytowanych w Słowniku Lindego (Warszawa 1963). Zawierają one informacje dotyczące: roku i miejsca urodzenia, pochodzenia społecznego, etnicznego, wykształcenia, pracy zawodowej, zainteresowań, osiągnięć.

Wiadomości, mimo iż są podane w skondensowanej formie, stanowią swoisty appendix do dzieł gramatycznych. Dają informację o znajomości polszczyzny (jej odmian regionalnych) i języków obcych, odbytych studiach, kontaktach z ważnymi ośrodkami kulturalnymi i naukowymi w kraju i za granicą czy świadomości językowej i lingwistycznej autorów gramatyk. W wypadku autorów zapomnianych, nieznanych, często są to dane szczątkowe i czekają na uzupełnienie. Punkt wyjścia do opracowania biogramów stanowiły: Bibliografia literatury polskiej - Nowy Korbut, Polski słownik biograficzny, encyklopedie oraz witryna Dawne ortografie, gramatyki i podręczniki języka polskiego Internetowe kompendium edukacyjne.

Dodatkowe informacje

Na dole strony dzieła umieszczono - jeżeli do takich dotarto - informacje na temat źródeł wykorzystanych przez twórcę/ twórców gramatyki, ortografii czy słownika.

W prawym dolnym rogu podajemy nazwisko autora (autorów) opracowania haseł z konkretnego źródła.