Artykuł hasłowy

Hasła

Ponieważ pierwsze gramatyki języka polskiego były pisane po łacinie, potem po niemiecku, później też w innych językach, w słowniku zdecydowano się na opracowanie terminów gramatycznych dla poszczególnych języków.

Hasła w słowniku ułożone są alfabetycznie, przy czym spis uwzględnia nie tylko formy hasłowe, ale również oboczne formy zapisu występujące w źródłach (mogą być zapisane w innej postaci graficznej, w formie skróconej lub eliptycznej, mogą mieć inny szyk). Wszystkie formy tekstowe odsyłają użytkownika do hasła głównego za pomocą znaku →.

Chcąc odnaleźć termin rozpoczynający się na konkretną literę, powinniśmy ją wpisać w wyszukiwarkę.

Słownik posiada dodatkowo indeksy, które pozwalają na ograniczenie zasięgu poszukiwanych terminów ze względu na czas (dowolny, XV, XVI, XVII, XVIII, XIX lub XX wiek), ze względu na język (dowolny lub np. polski, łaciński, niemiecki itp.) i ze względu na dział nauki o języku (np. fonetyka, fleksja, składnia itd.).

Artykuł hasłowy

Na artykuł hasłowy mogą (nie wszystkie punkty będą obecne w każdym haśle) składać się:

Termin gramatyczny, właściwie zaindeksowany;
Formy hasła obecne w cytatach;
Język;
Informacje o pochodzeniu terminu (w wypadku terminów polskich);
Dział gramatyki, którego dotyczy dany termin oraz dział przypisany przez autora dzieła;
Współczesna definicja encyklopedyczna (terminów polskich);
Terminy powiązane (hasła nadrzędne, równorzędne i podrzędne wobec formy hasłowej;
Cytaty egzemplifikujące definicje oraz je uzupełniające (maksymalna liczba cytatów – 5) wraz z ich dokładną lokalizacją;
Źródła, w których dany termin został odnotowany;
Uwagi (informacje dodatkowe, ciekawostki).

Forma hasłowa

Hasłami słownikowymi mogą być zarówno pojedyncze wyrazy (jednostki jednosegmentowe), jak i stałe połączenia wyrazowe (wielosegmentowe). Formy hasłowe są wyróżnione graficznie (wersalikami) i uszeregowane w kolejności alfabetycznej.

Zgodnie z konwencjami przyjętymi w polskiej leksykografii przyjmujemy, że:

w wypadku rzeczowników formą hasłową jest forma równokształtna z mianownikiem liczby pojedynczej (ewentualnie mnogiej, jeśli mamy do czynienia z plurale tantum), por. rzeczownik,
w wypadku przymiotnika – forma równa mianownikowi liczby pojedynczej rodzaju męskiego w stopniu równym, por. czasowny,
w wypadku czasowników – forma równa bezokolicznikowi (czasowniki tworzące pary aspektowe i wywodzące się od nich imiesłowy uwzględniamy w haśle czasownikowym), por. palatalizować, spalatalizować.

Wyjątkami są hasła, które nie posiadają liczby pojedynczej lub nie zostały odnotowane w tej postaci w tekstach źródłowych. Formy rekonstruowane (hipotetyczne) oznaczamy asteryskiem *. Hasła greckie transliterujemy (oryginalną postać terminu zostawiamy w cytatach, dodając transliterację w nawiasach [ ]), dla haseł rosyjskich i staro-cerkiewno-słowiańskich pozostawiamy zapis cyrylicą.

Wszelkie polisemy i homonimy uznane za odrębne hasła (każda jednostka znaczeniowa stanowi odrębne hasło), w ich wypadku w nawiasie po haśle podana jest adnotacja o znaczeniu. Tym samym terminy: dopełniacz (przypadek), dopełniacz (przydawka dopełniaczowa), dopełniacz (dopełnienie) są trzema odrębnymi hasłami pozostającymi w odmiennych relacjach z innymi jednostkami nazewniczymi w słowniku, z którymi tworzą siatkę wzajemnych powiązań. Po wpisaniu w wyszukiwarkę hasła dopełniacz uzyskamy listę wszystkich haseł jednosegmentowych (wraz ze znaczeniem), a dodatkowo również listę terminów, w których dopełniacz jest jednym z elementów składowych hasła wielosegmentowego (np. dopełniacz bierny, dopełniacz celowy, dopełniacz czasu, dopełniacz cząstkowy).

Hasło w cytatach

Podane pod wyrazem hasłowym formy hasła mogą być:

obocznymi postaciami graficznymi lub fonetyczno-graficznymi hasła,
wariantami eliptycznymi terminu,
w postaci skrótów terminów, symboli stosowanych zamiennie przez autorów dzieł,
obocznymi postaciami haseł o zmiennym (lub jeszcze nieustabilizowanym) szyku.

Język

W wypadku terminów, które można w danym dziele zakwalifikować do jednego lub drugiego języka (np. w mianowniku lp. i lm. forma łacińska, w przypadkach zależnych końcówki polskie) przypisane zostały do dwóch języków, por. nominativus.

Pochodzenie

Genezę terminów polskich podajemy za słownikami wyrazów obcych i słownikami etymologicznymi, np. od łac. accentus ‘przyśpiew’.

Dział współczesny i działy według autorów

Podajemy dział nauki o języku, którego współcześnie dotyczy termin oraz działy nauki o języku (pojawiające się w tytułach rozdziałów) uwzględnione przez autorów gramatyk (te zobaczymy po kliknięciu na przycisk Więcej). Przy każdym dziale widnieje skrót konkretnej gramatyki, którym możemy przejść do źródła. Tam możemy zobaczyć listę wszystkich terminów odnotowanych w danym tekście. Podano działy nauki o języku uwzględnione przez autorów gramatyk. Przy każdym z nich widnieje skrót konkretnej gramatyki lub słownika, który możemy rozwinąć i sprawdzić jej autora. Po kliknięciu w skrót przechodzimy na stronę gramatyki, gdzie możemy zobaczyć listę wszystkich terminów odnotowanych w danym tekście.

Definicja współczesna

Definicję współczesną podajemy dla haseł będących terminami gramatycznymi dzisiaj i uwzględnionych w: Encyklopedii językoznawstwa ogólnego, Encyklopedii języka polskiego, Słowniku terminów językoznawczych, ewentualnie w Małym słowniku terminów gramatycznych.

Filtr: wszystkie dzieła

W prawym górnym rogu hasła umieszczono filtr, który ułatwia przeszukiwanie dzieł. Po kliknięciu na przycisk Filtr: wszystkie dzieła uzyskamy rozszerzoną listę skrótów dzieł, w których występuje dany termin (dzieła ułożone są chronologicznie). Czytelnik może wybrać wszystkie dzieła, jeden tekst lub kilka z nich (np. pochodzących z jednego wieku lub autorstwa jednego autora) i zobaczyć cytaty właśnie z tych opracowań.

Terminy powiązane

Po prawej stronie, umieszczono terminy powiązane z wybranym hasłem. Za ich pomocą możemy przejść do każdego z podanych terminów. Nad terminami polskimi, w dymkach, pojawia się dodatkowo współczesna definicja. Wszystkie powiązane terminy są podzielone na nadrzędne, równorzędne i podrzędne. Za ich pomocą możemy przejść do każdego z terminów w nich uwzględnionych. Nad terminami polskimi, w dymkach, pojawia się (po najechaniu na termin) współczesna definicja.

Terminy nadrzędne

Terminy nadrzędne (oznaczone symbolem ˄) to hiperonimy w stosunku do wyrazu hasłowego używane przez autora danej gramatyki (lub autorów kilku dzieł), np.: hiperonimami dla hasła dopełniacz będą kazus, przypadek, przypadek zależny.

Terminy równorzędne

Terminy równorzędne (oznaczone symbolem ˃) to ekwiwalenty wyrazu hasłowego w danej gramatyce (oraz w innych dziełach). Są to: dublety leksykalne, np. termin polski i odpowiadający mu termin zapożyczony, np.: dopełniacz > genitivus (lub kazus > spadek), jednostki wielowyrazowe, w których jeden człon zostaje wymieniony na bliskoznaczny odpowiednik (np. przysłowie złożone albo przysłowie skomponowane), nazwy odnoszone do tego samego pojęcia, wskazujące na inne jego właściwości/cechy (inna nazwa tego samego obiektu, np. dopełnik > posiadacz).

Terminy podrzędne

Hiponimy (oznaczone symbolem ˅) to wyrazy podrzędne w stosunku do wyrazu hasłowego używane przez autora danej gramatyki.

Zobacz też

Hasła powiązane, które nie są hiperonimami, ekwiwalentami ani hiponiami, znajdują się samym dole rozwijanej listy, pod napisem Więcej .

Cytaty

W każdym haśle słownikowym, poniżej definicji współczesnej (jeśli takowa jest), znajdują się cytaty ilustrujące użycie terminu w tekstach objętych ekscerpcją. Cytowania zachowują oryginalne formatowanie. Cytaty i terminy pochodzące z większości języków (tzn. angielskiego, czeskiego, litewskiego, portugalskiego i włoskiego) przytaczamy w postaci oryginalnej. Formy pochodzące z sanskrytu i greki transliterujemy, dodatkowo - w wypadku greki - przytaczamy oryginalny zapis w nawiasie kwadratowym. Nie robimy transliteracji z rosyjskiego i starocerkiewnosłowiańskiego.

Transkrybujemy cytaty zapisane dawną polszczyzną, łaciną i po francusku.

Zasady transkrypcji

Cytaty polskie

Zachowujemy za oryginałem:

pisownię dużych i małych liter,
interpunkcję,
zapis grup -ija//-yja,
oznaczanie samogłosek nosowych (np. brak rozróżnienia, błędy w ich oznaczaniu),
upodobnienia w obrębie grup spółgłoskowych,
rozszerzenia/zwężenia artykulacji samogłosek,
formy oboczne zaimków się//sie, mię//mie, cię//cie.

Unowocześniamy:

pisownię łączną i rozłączną według zasad współczesnych,
długie ʃ zamieniamy na s (gdy = [ś], w nawiasie podajemy formę oryginalną jesli (jeʃli); nie możemy wykluczyć takiej możliwości odczytania),
[j] oddajemy literą j (zamieniamy więc i, y na j), 4, u/v zamieniamy na w (zgodnie ze zwyczajem dzisiejszym).

Cytaty łacińskie

Przyjęto zasady ze Słownika łacińsko-polskiego pod redakcją Mariana Plezi:

Stosujemy klasyczną pisownię z dyftongami ae, oe.
Nie stosujemy wielkich liter w nazwach przypadków i konstrukcji składniowych.
Nie używamy j dla zapisu i spółgłoskowego (czyli coniunctio, a nie conjunctio; coniunctivus, nie conjunctivus).
Średniowieczne zakończenia -cio zamieniamy na klasyczne –tio (czyli: coniunctio, a nie conuncio; pronuntiatio, nie pronuntiacio itp.)
Stosujemy geminaty (czyli: littera, nie litera), chyba że mamy ewidentnie do czynienia z hasłem mieszanym łacińsko-polskim, gdzie litera jest elementem polskim.
Nie stosujemy ligatur.
Rozwijamy skróty w nazwach form i konstrukcji gramatycznych, czyli accussativus cum infinitivo, a nie acc. c. inf.

Cytaty francuskie

Jeśli brakuje akcentu np. nad a, e, to zapisujemy zgodnie ze stanem współczesnym, np. âme zamiast ame, préposition zamiast preposition, génitif zamiast genitif.
Poprawiamy błędy (najczęściej drukarskie) w rodzajnikach: la maison zamiast le.
Rodzajniki podajemy w grafii współczesnej: un zamiast vn.
Poprawa błędów drukarskich (jeśli w innych fragmentach dzieła jest poprawnie): plurieL zamiast plurieR.
Zapis terminów gramatycznych zgodnie ze stanem współczesnym (chodzi tu o ortografię!; inne postaci ortograficzne podajemy ewentualnie w wariantach), np. pronom personnel (zamiast personel), plus-que-parfait (zamiast plusque parfait). Jeśli terminy gramatyczne różnią się leksykalnie (a te ewentualnie też ortograficznie), to zachowujemy je, jak np. passé parfait composé [współcz. passé composé] = przeszły doskonały złożony (tu kalka).
f zapisujemy jako s, np. passif zamist paffif.
Cechy ortograficzne (w tym błędy drukarskie) opisane w punktach 1-6 nie mają, jak się wydaje, zasadniczego znaczenia dla historii języka francuskiego (tak we Francji, jak w Polsce), co uzasadnia powyższą propozycję. Pozostałe cechy pisowni zachowujemy. W razie wątpliwości oraz w celu ustalenia ewentualnych wariantów sięgamy do Trésor de la langue française informatisé (TLF) (w części etymologiczno-historycznojęzykowej artykułów hasłowych są tam podane ewentualne warianty występujące w dawnych drukach francuskich).

Cytaty w haśle ułożone są chronologiczne, w obrębie jednego dzieła o kolejności wyświetlenia cytatu decyduje numer strony. Dodatkowo, formę hasłową podświetlono na zielono, a cytaty zawierające definicje, wyróżniono kolorem żółtym.

Cytaty będące definicją terminu

Uwzględniamy zarówno definicje równościowe (przekładalne) klasyczne, gdy zakres definiendum jest zamienny z zakresem definiensa, i równościowe nieklasyczne, polegające na wyliczeniu zakresu nazw, których suma tworzy definiendum, jak i definicje nierównościowe indukcyjne (polegające na wymienieniu przedmiotów wchodzących w zakres definiowanego pojęcia, definicje cząstkowe), nierównościowe aksjomatyczne/ w uwikłaniu (polegające na formułowaniu zdań – postulatów, zawierających te terminy jako terminy pierwotne). Mogą to być też definicje dychotomiczne, podające znaczenie słowa w relacji do zdefiniowanego już terminu. O kształcie definicji decydował i stan ówczesnej wiedzy, i wzgląd na adresata gramatyki.

Inne cytaty

Cytaty nie zawierające definicji terminu ilustrują odmianę danego hasła, jego różne postaci występujące w gramatyce. Mimo wprowadzonych ograniczeń co do liczby (maksymalnie 5) cytatów z poszczególnych dzieł i faktu, że ten sam cytat może być przypisany do kilku haseł, udało się nam stworzyć bogaty zbiór cytowań ilustrujących użycie terminu w tekstach. Wszystkie cytaty mają dokładne adresy bibliograficzne, które odsyłają użytkownika do dzieła i wszystkich haseł w nim odnotowanych. Dodatkowo – klikając na skrót nazwiska – możemy przejść do biogramu/ów autora/ów. Pod cytatami obcojęzycznymi (nie łacińskimi) znajdują się tłumaczenia.

Pozostałe informacje

Ciekawostki i uwagi na temat wybranych terminów umieszczono na dole hasła.