terminów gramatycznych online
adideacja
Geneza: łac. ad 'do' + idea, z grec. idéa 'kształt, wyobrażenie'
- Asymilacja morfologiczna, semazjologiczno-morfologiczna i semazjologiczna: BdC/1915
- Słownik, tom I (A-C): Dor/1958–1969
Adideacja. Przekształcenie brzmienia wyrazu w celu osiągnięcia wtórnych skojarzeń semantycznych oraz efektu stylistycznego, zwłaszcza komicznego. np. bublicystyka zam. publicystyka.
Cytaty
Adideacja jest jednym z objawów właściwego naszemu myśleniu animizmu, t.j. dążności do ożywiania wszystkich zjawisk i wrażeń przez kojarzenie ich z wyobrażeniami semazjologicznemi i wogóle przez podprowadzanie ich pod typy czynności ludzkich, w tej liczbie także wymawianiowo-słuchowych. [...] Do zakresu «adideacji» należą wszelkie objaśniania wyrazów i ich połączeń. [...] Dziś mogą być interpretowane, t.j. wywoływać asocjacje semazjologiczne: Hodować, w wymawianiu równe chodować, naprowadza na asocjację z chować i chodzić. Czeskich Husytów pomięszano z żydowskimi Chasydami; korek asocjuje się z kora, kościół z kości, szarytka z szary, szarpie z szarpać, trapista z trapić, mykwa z myć, Niemiec z niemy itp.
«Adideacja» jest w wysokim stopniu związana z wiarą w potęgę słowa. Stąd dyjasek zamiast djabeł. Stąd również dalibód zam. dalibóg, a w niektórych miejscowościach boją się mówić dalibóg, bo w ten sposób «Boga oddalają».
Niektóre z podobnych adideacji noszą w sobie odcień żartobliwy i humorystyczny. [...] Tego rodzaju podprowadzania żartobliwe, złośliwe, pogardliwe, poniewierające, zwłaszcza imion własnych: Cyrus (cyrulik), Mazepa (mazgaj, płaksa), Pijus (pijak), Piłat (tracz) [...], pojechać do Rygi (rzygać, womitować) (podobieństwo brzmień może tylko podtrzymuje w pamięci to wyrażenie, bo dawniej w Polsce jeżdżono dosyć często do Rygi i nabawiano się istotnie choroby morskiej) [...].
W połączeniach wyrazów mogą się rozwijać nowe przecięcia współrzędnych (koordynat) myślenia językowego i nowe asocjacje całości syntagm. Tak np. w sztuka mięsa z wyrazem mięsa asocjuje się wyobrażenie przymiotnikowości, a stąd kawałek sztuki mięsy. [...] Wszędzie tu widzimy nową, twórczą adeideację [sic!] ze skutkami morfologicznemi.
Karłowiczowi zawdzięczamy terminy assonacja, arradykacja i adideacja, bardzo trafnie malujące odpowiednie procesy psychiczne, zgodnie z trzema głównemi działami elementów językowych: »assonacja« ma na względzie elementy fonetyczne, wymawianiowo-słuchowe, »adideacja« elementy semazjologiczne, a »arradykacja« elementy morfologiczne.
Kruszewski przeczy zasadniczej różnicy między »analogją« a »etymologją ludową«, uważa je za ten sam proces psychiczny, objęty wspólną nazwą »asymilacji«, której rozróżnia dziewięć poddziałów: 1) asymilacja sufiksalna, 2) a. prefiksalna, 3) a. tematyczna, 4) a. fleksyjna, 5) a. leksykalna (assonacja), rozciągająca się na całe wyrazy, 6) »pereintegracja«, przeczłonkowanie (Elwów zam. Lw6w, Lbiąg zam. Elbiąg), 7) arradykacja, 8) adideacja, 9) połowiczna asymilacja leksykalna. Kruszewski niesłusznie pomięszał w jednym pojęciu to, co nazywają zwykle»analogją«, z tym, co nazywają zwykle»etymologją ludową«czyli»słoworodem ludowym«. Między temi dwoma procesami psychicznemi mamy zasadniczą różnicę: Przy »analogji« czyli asymilacji morfologicznej wchodzi w grę tylko układ morfologiczny, w oderwaniu od składu semazjologicznego. [...] Przy »słoworodzie ludowym« czyli przy asymilacji semazjologicznej mamy do czynienia ze składem semazjologicznym, w którym pewien element lub pewne elementy się zmieniają.
Adideacja ż I, lm D. -cji a. -cyj jęz. «interpretacja znaczeniowa pewnego wyrazu przez skojarzenie z innym podobnym». Powszechna i bezwyjątkowa niemal jest forma Światosław z ruskim refleksem nosówki ę > ’a (ś w grupie śv(i) jest chyba polską adideacją do świat lub jeszcze bardziej naturalnym upodobnieniem s do v pod względem miękkości). Jęz. Pol. 1951, s. 102. <łc. ad = do + idea>.