terminów gramatycznych online
tryb rozkazujący
Tryb jest kategorią fleksyjną czasownika [...]. Tryb rozkazujący służy do wyrażania polecenia, zakazu lub życzenia (użycie optatywne t. rozkazującego); chęć wywołania i słuchacza określonej reakcji.
Cytaty
[...] Wszelako język nasz w skutek dążeniá do wyrazistości pochylá é należące do temátu w trybach bezokolicznych ⴅéć, uⴅéć, by odróżnić tryby rozkazujące ⴅéć, uⴅéć od ⴅotę, uⴅotę, tak samo śⴅéć od rzeczownika śⴅéć, śⴅeći itd. Słyszym także z ust poprawie i czysto mówiących Wielkopolán ɣeść od ɣodę z e jasnym, jakkolwiek ten wyráz w brzmieniu swojim nie różni się od rzeczownika ɣeść z e jasnym [...].
O trybach (modi). Wyráz tryb, z niemieckiego ,,treiben,“ już od niepamiętnych czasów nabył w języku naszym práw obywatelstwa. Znaczenie jego opisuje Słownik Wileński Orgelbranda z r. 1857 za Lindem, jak następuje na str. 1723 łám 2gi. [...] 2. W gramatyce znaczy sposób, odcień sądu, wyrażany końcowemi odmianami słów, lub dodanemi do nich wyrazami: tryb oznajmujący, gdy mówiemy tylko, że coś było, jest lub będzie [...]. Tryb rozkazujący, gdy wymágámy po kim, aby co uczynił, po czym, aby się stało wedle naszéj chęci np. [...]. Tryb bezokoliczny, gdy oznaczámy bytność, czynność sposobem oderwanym bez względu na żádne okoliczności [...]. Tryb życzący, warunkowy, łączący w języku naszym nie mają włásnych ksztáłtów w zakończeniu słów, lecz urábiają się z oznajmującego przez dodanie właściwych wyrazów oznaczających warunek, łączenie lub życzenie [...].
Słowiańská mowa ograniczyła się dlá samego trybu rozkazującego na używaniu znamion i, j, (których sanskryt używá do wyráżaniá trybu mogącego (potentials), greczyzna zaś samogłoski i do wyráżaniá życzącego i łączącego) dlá tego jest znagloną omáwiać czyli składać tryb życzący jako téż i warunkowy z jimiesłowu i słowa posiłkowego być.
Tryb rozkazujący, zapomocą którego ujawniamy naszą wolę; np. pracuj, uczmy się, piszcie.
§ 261. Rozkaźnik czyli tryb rozkazujący. Formy rozkaźnika w językach słowiańskich, a więc i w polszczyźnie są właściwie z pochodzenia swego szczątkami trybu życzącego (optativus), który zachował się w innych językach indoeuropejskich.
Tryb rozkaz. weźmi, później weźmij, weźmijmy...; obok tego ma formy: weź, weźmy, weźcie.
Trybu rozkazującego używamy domagając się, żeby ktoś pewną czynność wykonał lub w pewnym stanie się znalazł, np. Pisz! Niech rozmawia! Biegnijmy! Leżcie! Niech idą!.
Jest pięć form trybu rozkazującego; forma bowiem 1. osoby l. poj. trafia się, ale bardzo rzadko, np. Niech zginę, jeśli to kłamstwo! [...]. Spośród tych form dwie (wzgl. trzy) w 3 os. l.poj. i l. mn. (1 os. l. p.) są dwuwyrazowe, złozone z partykuły niech lub niechaj i z formy 3 os. l. poj. lub l. mn. czasu teraźniejszego. Pozostałe trzy formy opierają się na temacie czasu teraźniejszego, a przybierają końcówki: -o, -my, -cie; -ij, -ijmy, -ijcie; -yj, -yjmy, -yjcie.
Formy trybu rozkazującego wyrażają najspospoliciej rozkaz osoby mówiącej, i stąd właśnie ich nazwa [...]. Rozkaz może przybrać łagodniejszy odcień życzenia [...]. Sens zdania, okoliczności towarzyszące wypowiedzi, zwłaszcza zaś przyśpiew pozwalają odróżnić te subtelne nieraz odcienie woli mówiącego, zawarte w formie trybu rozkazującego; tak np. w zależności od przyśpiewu zdanie Przyjdź tu! - może być szorstkim rozkazem lub nieśmiałą prośbą.