terminów gramatycznych online
zdanie czasowe odwrotne
Cytaty
W tych i podobnych przykładach mamy okres czasowy, którego poprzednik, tj. zdanie, zaczynające się od przysłówka już (jeszcze nie, właśnie, zaledwie), właściwie oznacza okoliczność czasu, a więc wyraża myśl logicznie podrzędną, podczas gdy następnik czyli zdanie czasowe (zaczynające się od spójnika kiedy, gdy, aż tu, alić aliści), wyraża zdarzenie główne, a więc logicznie powinno być zdaniem nadrzędnym [...]. Takie zdanie czasowe, wyrażające zdarzenie główne, możemy nazwać zdaniem czasowym odwrotnym. Służy ono do celów retorycznych: do zwrócenia uwagi na to, co następuje, i do położenia nacisku na niespodzianym zdarzeniu, opowiedzianym w następniku okresu.
[…] Jeszcze inną zasadą rządzą się w użyciu czasów zdania czasowe, odpowiadające na pyt. kiedy […]. W nich wybór czasów dokonanych lub niedokonanych zależy ściśle od czasowego stosunku czynności zdania pobocznego do czynności zdania nadrzędnego; a mianowicie: słowo niedokonane (w czasie teraźniejszym, przeszłym lub przyszłym) wyraża tu czynność jednoczesną z czynnością (teraźniejszą, przeszłą lub przyszłą) zdania nadrzędnego; a słowo dokonane (w czasie przeszłym lub przyszłym) wyraża czynność wcześniejszą względem czynności (przeszłej lub przyszłej) zdania nadrzędnego. Takie zdania czasowe mają więc czasy względne [...]. Wyjątek stanowią znowu zdanie czasowe odwrotne [...], w których kładzie się zawsze czas przeszły dokonany (historyczny) na oznaczenie czynności, która w dalszym rozwoju wypadków nastąpiła po czynności zdania nadrzędnego, wyrażonej czasem przeszłym lub zaprzeszłym. Tutaj czas względny nie jest więc w zdaniu pobocznym, lecz w zdaniu głównym, w którym czas przeszły niedokonany oznacza czynność współczesną, a czas zaprzeszły lub przeszły dokonany — czynność wcześniejszą względem czynności zdania czasowego.
Na osobną uwagę zasługują zdania typu: Ledwie usnął smacznie, gdy zbudził go huk działa. Zachodzi tu stosunek bezpośedniej następczości zdania podrzędnego. Osobliwość zaś tego rodzaju zdań polega na tym, że myślowa nadrzędność zawiera się w zdaniu podrzędnym: zbudził go huk działa, gdy usnął nie zaś usnął, gdy zbudził o huk działa. Nazywają też niekiedy takie zdanie "czasowym odwrotnym".