typ deklinacyjny

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• BdC/1915
• Nitsch/1923
• Gaert/1927
• Łoś III/1927

Każda końcówka deklinacyjna, o ile nie jest równa»zeru», musi zawierać w sobie przynajmniej jedną pełnogłoskę, t.j. musi być zgłoskotwórczą. Przechodzi to przez wszystkie gromady i przez wszystkie typy deklinacyjne. Rozmaite typy deklinacyjne istnieją w myśleniu językowym tylko w postaci wyobrażeń nieokreślonych, ogólnikowych. Narusza je fakt, nierównomierności różnic między pojedynczemi formami. Jednym wyobrażeniom morfologicznym właściwa jest jednopostaciowość, drugim zaś wielopostaciowość morfem, jako kompleksów wyobrażeń wymawianiowo-słuchowych. Jednopostaciowość we wszystkich typach gromady deklinacyjnej rzeczownikowej właściwa jest tylko dwum przypadkom: D. pl. om, L. pl. -aχ.

Tutaj należy wzmocnienie się (spotęgowanie) myślenia ilościowego, przede wszystkim przez zrodzenie się osobnej deklinacji liczebnikowej z materjału morfologicznego, pochodzącego od form dualis (liczby podwójnej). Następnie różne typy deklinacyjne dawniej czysto morfologicznego pochodzenia zostały wyzyskane (zużytkowane) dla potrzeb rozróżniania semazjologicznego. Np. rozróżnianie G.s.m. [-a] a. [-u]. W ten sam sposób należy objaśniać przeniesienie różnicy między wyobrażeniem życia a nieżycia, oraz różnicy między wyobrażeniami roli dominującej a roli podrzędnej w społeczeństwie ludzkim na rozróżnianie form przypadków. Różnica wyobrażenia osobistości męskiej od wyobrażeń reszty istot ludzkich i nieludzkich odbija się np. w osobnej formie N.pl., np. senatorowie, urzędnicy, sąsiedzi..., w braku osobnej formy dla A.pl. i zastąpieniu jej przez G.pl. Przy skojarzeniu z wyobrażeniem życia, ale bez osobowości ludzkiej, mamy: zastąpienie N.pl. przez A.pl., np. wilki, psy, wróble...; chwianie się między A.pl. a równym formalnie G.pl, np. wilki i wilków, psy i psów, wróble i wróbli... Skojarzenie z wyobrażeniem życia wymaga użycia G.s. w roli A.s.: senatora, urzędnika..., wilka, psa, wróbla... Brak asocjacji nietylko z wyobrażeniem życia prowadzi przy rzeczownikach masc., podobnie jak i przy wszystkich fem. i neutr., do utożsamiania N.pl. z A.pl. oraz (masc. i neutr.) A.s. z N.s.: stoły, kraje..., stół, kraj...

Oprócz uproszczeń w końcówkach niektórych przypadków występuje też na całej północy zanik całego jednego typu deklinacyjnego, mianowicie rzeczowników nijakich na ę.

§ 34. W języku polskim już od najdawniejszych historycznych czasów widzimy mieszanie głównie dwu typów deklinacyjnych, t. j. dawnych tematów na -o i dawnych tematów na -u, inne też grupy deklinacyjne uległy wpływowi analogji do nich (stąd: zięcia, kamienia).

Wiadomości z historycznej fleksji, [...] zdobędzie studjujący najlepiej na podstawie Fleksji Łosia w Gramatyce Akad. [...] Szczególnie należy zwrócić uwagę na zawarte w § 5 wyjaśnienie o względności podziałów deklinacyjnych. Następnie §§ 8, 9, 10, 11 i 12 podają wzory prapolskiej odmiany rzeczowników. Wzory te powinno się opanować doskonale, by zapamiętać końcówki przypadkowe rozmaitych typów deklinacyjnych.