deklinacja

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Mora/1592
• Kus/1646
• Sty/1675
• Malcz/1687
• Duch/1699
• Cell/1725
• Dąb/1759
• Kon/1759
• Gott/1762
• Gott/1766
• SzyGram/1767
• Fook/1768
• SzyPocz/1770
• Dudz/1776
• Kop/1778
• Lub/1778
• Kop/1780
• Mon/1780
• Kop/1783
• Kop/1785
• Gott/1787
• L/1807–1814
• DwBg/1813
• Kop/1817
• Rozp/1830
• Marc/1833
• Such/1849
• Szt/1854
• SWil/1861
• Mał/1863
• Czep/1871–1872
• Jes/1886
• Uchw.AU/1891
• Kr/1897
• Kras/1897
• SW/1900-1927
• Król/1907
• BdC/1915
• Kr/1917
• Łoś/1918
• PolTerm/1921
• Król/1922
• ŁośFl/1923
• Nitsch/1923
• Rozw/1923
• Szob/1923
• ZwO/1924
• Łoś II/1925
• Gaert/1927
• Łoś III/1927
• Kl/1939
• Dor/1958–1969
• Kor/1961

Quomodo discernuntur et agnoscuntur Declinationes? [jáko deklinácje miedzy sobą mogą być rozeznáne?].

Ci [...] ktorzy do Polskiego Języká chęć máją, żeby się wprzod wszytkich rzeczy, miánowáć, y iedno słowo ku drugiemu składáć uczyli, do tegoć im tá to Książká służyć będzie, i drogę okaże, májąc w sobie niemáłem wszytkie słowá, przytym też potrzebne Deklinácie i Conjugácie poprostu, jako dla tych, którzy łácińskie Grámmátyki, áni Języká nie rozumieją.

Ják wiele rodzájow máją w języku swoim Wloszy, tyle też i Declinátiy, to jest dwie.

Owe záś pochodzące od języká łácińskiego, trzeciej deklináciej, kończące sie w máłej liczbie ná Vocalem e:

Upewniam nie záwiedziesz sie [...] gdy Declinácye i Koniugácye ktoremci prácowicie wypisał zrozumiesz, gdy Anomala Włoskie rzecz bárzo trudną, á tu w máłą kupkę zebráne przenikniesz.

Nabárdziej potrzebá uwáżáć Reguły ktore sa przydáne/ przy káżdej Declinácyi.

Deklinácya Artykułu.

Du Nom. & de ses déclinaisons. O Imieniu. i deklinácyách jego.

DEKLINACYA abo Odmiana Artykułów

Declinatio, Deklinacya.

O Deklinacyi Jmion przez Spadki.

P. Wiele jest części Grammatyki? [...] P. Czego ktora naucza? [...] O. Etymologia słowa i ich własności rozeznawać, one rożnie odmieniać według Deklinacyi lub Koniugacyi.

P. Wiele jest Deklinacyi imion istotnych w języku Polskim? O. Pięć według pięciorakiego tychże imion w Rodzącym spadku skończenia, na: a, i, o, u, y.

Tu się ściągają zakończone syllabą ew jako: krew; wyjąwszy ktore do czwartej Deklin. należą, jak: gniew.

Przykłady Deklinacyi imion w jednej tylko liczbie staczających się.

Etymologia uczy słowa i ich własności rozeznawać, i one rożnie odmieniać według Deklinacyi i Koniugacyi.

O Deklinacyach Imion Substantywow. Wszystkie Imiona Substantiva w Polskim języku ściągają się do pięciu Deklinacyi, według pięciorakiego onych w Rodzącym Spadku kończenia, to jest na a, i, o, u, y.

Barbaryzmy Polskie [...] Popełniają się zaś: [...] 2. Nie zachowaniem Generis, a zatym Deklinacyi.

Ѻ. on i Ѿ. omega. w Księgach Słowieńskich są potrzebne dla różnicy spadkow w Deklinacyach, które się jednakowo, w małej i w wielkiej liczbie wymawiają.

Litery nieme Ъ. i Ь [...] Te dwie litery zdają sie niektórym bydź niepotrzebne; Owoż potrzeba ich jest: dla rozeznania Deklinaciy, Rodzaju, i inszej ortografii. Imiona bowiem na Ъ. kończące się, u Słowakow są Rodzaju Męskiego, Deklinacyi Drugiej.

Declinatio. Deklinacya albo, spadkowanie.

O Deklinacyi czyli przypadkowaniu Imion.

DEKLINACJA, ob. Przypadkowanie, spadkowanie, forma, [...].

Cudzoziémskié Imiona pisać trzeba w piérw. przypádku, nie po­dług cudzoziémskiégo w tym że przyp. zakończéniá; ale s przydatkiem przyzwoitym, żeby wpadły w formę deklinacyj, wráz ze spółgłoską znájdującą się w formach cudzoziémskich.

Deklinacyjá 154. p. przypadkow.

Przemiany te, jawne i stateczne widzimy w deklinacyach, w konjugacyach i w wyrazach pochodnych, np. szata szacie, łata łacie.

Grammatycy dopiero strącili nas z drogi instynktowej, lecz dosyć pewnej; a strącili dlatego, że uważając jednostronnie, i skacząc nagle od deklinacyj do konjugacyj, nie porównywali mechanizmu swojego dyalektu z pobratymczemi.

§. 7. Spadkowanie imion.

Pagal tryiu gimimu wisy dayktay dalinas ing trys dalis (trzy deklinacje, przypadkowanie, spadkowanie, formy.)

Dla przypadkowania Rzeczowników w liczbie pojedynczéj zebrać je należy we dwie tylko odmiany (deklinacje).

Wszelkie imiona polskie we względzie swego przypadkowania dzielą się na siedm deklinacyj czyli form przypadkowych [...], których jest: trzy na imiona rzeczowne, trzy na imiona przymiotne, jedna na imiona liczebne.

Deklinacyje polskie dzielą się na rzeczowne [...]; na przymiotne [...]; na liczebne.

Skłonienie, a, lm. a, n. [...] 2) = nieuż. gram. forma spadkowania, deklinacja. Ten wyraz należy do drugiego skłonienia [...].

W deklinacyi można używać apostrofu, jeśli to jest potrzebne dla zachowania oryginalnej pisowni, np. Rousseau’a, Percy ’ego i t. p.

Nazwisko Woltera było przez długie lata w ustach szerokich warstw społeczeństwa, Rousseau natomiast znany był tylko licznym zresztą jednostkom, które nad to używał y nawet więcej języka francuskiego, niźli polskiego; zresztą trudność deklinacyi, zwłaszcza w 3. i 7. przyp. była tu także niezawodnie ważnym czynnikiem: można się spotkać z formami „Russa" lub „Russem", ale nikt nie powie a zwłaszcza nie napisze: „Ruśsie" lub "w Ruśsie".

§ 50. Deklinacja utworzyła się w epoce bardzo odległej, bo jeszcze przed rozdzieleniem się ogólnej mowy aryjskiej na pojedyńcze języki.

[…] Środki formalne języka są dwojakie: fleksja (tj. deklinacja i koniugacja) i osobne słówka formalne.

Celownik, a, lm. i [...] 2. gram. trzeci przypadek w deklinacji.

Dopełniacz, a, lm. e [...] 2. gram. nazwa przypadku drugiego w deklinacji.

Odmiana, y, lm. y [...] 4. gram. zmienianie zakończeń wyrazów, przypadkowanie, deklinacja a. konjugacja, fleksja: Odmiana przez przypadki, liczby, rodzaje, osoby, czasy. O. przez stopnie = stopniowanie.

Miejscownik, a, lm. i, X Miejscowiący, X Przypadek miejscowy, gram. siódmy przypadek w deklinacji.

ę piszemy: w deklinacji: w I., IV., i V. przyp. l. pojed. rzecz. r.n. zak. na ę: ramię [...] w IV. przyp. l. p. rzecz. r. żeńskiego zakończonych na a, i: matkę [...]

W zakresie deklinacji mamy różne gromady deklinacyjne, oparte na różnicy wyobrażeń kierujących o charakterze semazjologicznym: 1) rzeczowniki (substantiva) 2) zaimki osobiste (pronomina personalia) 3) zaimki wskazujące (pronomina indicativa) wraz z przymiotnikami (adjectiva) 4) liczebniki (numeralia)

W deklinacji polskiej przeważa wielopostaciowość końcówek (morfem syntaktycznych) nad wielopostaciowością pni (tematów, osnów). Przeciwnie w konjugacji wielopostaciowość końcówek jest niewielka, natomiast bardzo rozwinięta wielopostaciowość pni.

Rozpatrując stan dzisiejszy np. tej części ugrupowania wyobrażeń językowych, która nazywa się deklinacją polską, stwierdzamy, że «przodówki» (przedstawki, prefiksy) [...] pomagają trzeźwości myślenia, ponieważ są stałe i jednakowe, bez względu na liczbę i rodzaj imienia. tymczasem «końcówki» współdziałają chaotyczności oraz seksualizacji nietylko myślenia językowego, ale także myślenia wogóle.

Ze wszystkiemi końcówkami obznajmi nas nauka fleksji, a mianowicie: deklinacja zapozna nas z końcówkami imion, a konjugacja z końcówkami słów.

Końcówki imion (deklinacji) wyrażają różne stosunki pomiędzy przedmiotami, np. noż-em (krajać), oraz określają bliżej sam przedmiot (osobę), wyrażając, czy jest on tylko jeden, czy też w większej liczbie.

Zresztą zasada zachowywania oryginalnej pisowni imiono obcych nie rozwiązuje jeszcze wszystkich wątpliwości i trudności głównie właśnie ze względu na deklinację.

W podręcznikach Kryńskiego i Steina-Zawilińskiego były również 4 deklinacje: męska, nijaka (o - e, ę), żeńska na a, i, żeńska na spółgł. zmiękczoną).

Odmiana wyrazów według przypadków nazywa się deklinacją, a formy przypadkowe - formami deklinacyjnymi.

§ 10. Inne zjawiska samogłoskowe. Ściągnięcia przedstawiają się rozmaicie, zależnie od epoki i dialektu. [...] Niektóre konjugacyjne omówione są niżej, np. båć śę (§ 17); w deklinacji często widać działanie analogji [...].

B. Deklinacja. § 18. Rodzaj męski i nijaki liczby pojedynczej.

Według deklinacyj odmieniają się imiona, imiesłowy i zaimki; według konjugacyj — czasowniki. Głównych deklinacyj jest dwie: imienna i zaimkowa z 7 przypadkami, które nazywamy: mianownik (M.), wołacz (W.), biernik (B.), dopełniacz (D.), celownik (C.), narzędnik (N.), miejscownik (Ms.). Liczby oznaczamy: pojedyncza (l. poj). mnoga (l. mn.), podwójna (l. podw.); rodzaje: męski (r. m.), żeński (r. ż.), nijaki (r. n.).

Przegląd deklinacyj imiennych. Deklinacja rzeczowników. § 7. Dziś rzeczowniki mają własną deklinację (§ 3); ponieważ jednak stan ten ustalił się dopiero w czasach historycznych, przeto musimy tu wziąć pod uwagę i odmianę dawną innych imion. Jako punkt wyjścia obieramy przypuszczalny stan prapolski odtwarzając go na podstawie metody porównawczej, w której szczególne usługi nam oddaje język starosłowiański, naogół mało w najdawniejszej swej postaci znanej różniący się od prasłowiańskiego a także (z pewnemi zastrzeżeniami) i od prapolskiego. Często na jedną dzisiejszą polską deklinację składają się dwie lub więcej deklinacyj dawnych, które tutaj w formie wzorów podajemy.

W polskiej deklinacji niema formy dla M. B. l. p. r. m., w innych zaś formach występuje sz: wszego i t. d.

Osobno zestawiam dalszą literaturę do sprawy końcówek gen. sg. i n. acc. pl. deklinacji na -ā, acc. pl. deklinacji na -o oraz n. sg. partic. praes. (por. przypisek do Hujera).

Ze względu na odmiany wyrazów (deklinacja, konjugacja) dzielimy sufiksy na pewne grupy zależnie od natury końcowej ich głoski lub końcowych głosek, a więc rozróżniamy sufiksy na -o-, -i̯o, -u-, -i-, -a-, -ī-, -ū- (wszystkie te postaci odtwarzają epokę praarjoeuropejską) a wreszcie na spółgłoskę.

Powszechnie przeto za podstawę podziału na deklinacje bierze się dwie cechy naraz: rodzaj gramatyczny i formę mianownika l. poj. Stosownie do tego niektórzy gramatycy, np. Małecki, przyjmują 5 deklinacyj, [...]. Kryński (Gramatyka języka polskiego, Warszawa 1907) deklinację III łączy z II; za nim idą Stein i Zawiliński (Gramatyka języka polskiego, Kraków-Warszawa 1907. potem jeszcze trzy wydania). St. Szober (Gramatyka języka polskiego, Warszawa 1923) dzieli deklinacje tylko według rodzajów, dodając jeszcze osobną mieszaną; Kalina (Historja języka polskiego, formy gramatyczne końca XVIII wieku, Lwów 1883) a także Piłat (Gramatyka języka polskiego, Lwów) rozpatrują deklinację polską według praae. typów tematowych [...].

Zupełnie inaczej wygląda ona w gramatyce włoszczyzny A. Styli [...].

Declinatio — przemiana, staczanie, deklinacyja: genus masculinum — rodzaj męski, femininum — niewieści, białogłowski, neutrum — oddzielny, numerus singularis — liczba mała, pluralis — wielka [...].

Nie spełniała tych postulatów nie w tym zresztą celu wydana gramatyka F. Menińskiego. Zrealizował je dopiero F. D. Duchênebillot.

Terminologia [...].

Declinatio — deklinacyja, przemiana: genus masculinum — rodzaj męski, femininum — białogłowski, numerus singularis — liczba mała, pluralis — wielka, casus nominativus — kazus, spadek mianujący, genetivus — rodzący, dativus — (od-, s. 32) dawający, accusativus — oskarżający, vocativus — wzywający.

Trochę rodzimych terminów gramatycznych zawiera jeszcze podręcznik S. Konarskiego [...].

Declinatio — deklinacyja: numerus singularis — liczba mała, numer, co jedną rzecz znaczy, pluralis — co wiele rzeczy znaczy, casus nominativus — kazus nominatyw (s. 4), genetivus — genitywum (s. 4), dativus — datyw (s. 4), accusativus — akkuzatyw (s. 8), vocativus — wokatyw (s. 4).

Przytoczone argumenty przeciw rodzimej terminologii nie na wiele się jednak zdały. Znaleźć ją można i w gramatyce łaciny F. Fookowitza [...].

Flexio — nachylanie, infleksyja, declinatio — deklinacyja: genus masculinum — rodzaj męski, femininum — białogłowski, neutrum — trzeci, numerus singularis — liczba mała (s. 158), pluralis — wielka (s. 160).

Z języków nowożytnych wiek Oświecenia przynosi znaczne zainteresowanie językiem niemieckim, stąd zaczynają się pojawiać liczne przeróbki gramatyki J.K. Gottscheda [1766]. Już najstarsza z nich posiada nawet słownik terminologii rodzimej [...].

Declinatio — deklinacyja: genus masculinum — rodzaj męski, femininum — białogłowski, neutrum — trzeci, numerus singularis — liczba mała, pluralis — wielka.

Daleko więcej rodzimego słownictwa gramatycznego zawierał z natury rzeczy przeznaczony dla Szkoły Rycerskiej podręcznik W. Szylarskiego [...].

Declinatio — deklinacyja: genus masculinum — rodzaj męski, femininum — niewieści, neutrum — trzeci, ani męski, ani niewieści, numerus singularis — liczba pojedyncza, pluralis — wielka.

Trochę polskich terminów stosował jeszcze z zajmujących się językiem ojczystym W. Dudziński znający z nich takie, jak litera — litera [...], verbum compositum — składane, złożone; declinatio — deklinacyja (s. 30), nakłanianie się, numerus — liczba (s. 7), casus — spadek (s. 7), coniugatio — nachylanie się, modus infinitivus — sposób infinityw (s. 7); persona — osoba (s. 7), constructio — konstrukcyja.

Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego [...].

Declinatio — przypadkowanie, deklinacyja: genus masculinum — rodzaj męski, femininum — niewieści, żeński (t. 2), neutrum — nijaki, numerus singularis — liczba pojedyncza, pluralis — mnoga, dualis — podwójna (t. 1, przyp., s. 138).