terminów gramatycznych online
samogłoska podniebienna
- Głosownia: Kr/1897
- Głosownia (Fonetyka): Kr/1917
- Opis fizyjologiczny i rodowód samogłosek: Malin/1869
- Słownik, t. 1: A-G: SW/1900-1927
- Słownik, t. 2: H-M: SW/1900-1927
- Słownik, t. 4: P-Prożyszcze: SW/1900-1927
- Słownik, tom VI (P-Prę): Dor/1958–1969
Cytaty
[…] Piérwszą z nich t j. a, dlá jéj skłonności łączeniá się ze spółgłoskami gardłowemi k, h, jak tego dowodzą názwy łacińskich głosek ka, ha możnáby nazwać samogłoską gardłową, drugą dlá jéj fizyjologicznego pokrewieństwa ze spółgłoską podniebienną j, możnáby nazwać podniebienną, trzecią zaś, dlá jéj pokrewieństwa z wargową spółgłoską v, samogłoską wargową.
Z powodu że przy wymawianiu i i e jama ustna spłaszcza się skutkiem podniesienia grzbietu języka ku podniebieniu twardemu i strumień powietrza przez nią wychodzącego jest cieńszy czyli węższy, obie te samogłoski i i e nazywają się wązkiemi, albo podniebiennemi, albo miękkiemi w różnicy od pozostałych samogłosek twardych.
P 1. Spółgłoska wargowa twarda, cicha czyli niedźwięczna (mocna) wybuchowa a. doraźna (np. palić, płomień, kupno). W wyrazach przed samogłoskami, powstałemu z prasłowiańskich samogłosek średniojęzykowych, czyli podniebiennych i (i długie), ἴ (i krótkie), ĕ (e długie), e (e krótkie), ę (e nosowe), które w polskim a. pozostały podniebiennemi (i, e, é, ę) a. też przeszły później w nieśredniojęzykowe czyli niepodniebienne (a, o, ó, ą), brzmienie p zmieniło ś. na podniebienne, czyli miękkie p' (np. pić, pieśń, piana, chłopię, pięć). Tę podniebienność (miękkość) p' w środku wyrazu przed samogłoskami wyrażamy w piśmie literą i obok p. [...] W wyrazach przyswojonych z podwójnym p tylko jedno wymawiamy i piszemy. [...]
E 1. samogłoska podniebienna a. wąska, w dzisiejszym języku piśmiennym zawsze jest otwarta, jasna. W dawnej polszczyźnie i w gwarach zachodnich dotąd daje ś. słyszeć i é pochylone, pośrednie między e i i, przechodzące w innych gwarach w czyste i, y, np. gniew-gniéw-gniw, umierać-umiérać-umirać, brzeg-brzég-brzyk itp. w piśmie aż do niedawnych czasów oznaczano je przez é. Oprócz czystego e jest jeszcze e nosowe, wyrażane w piśmie stale znakiem ę, np. język, niosę, pracę. Ani od e ani od ę żaden wyraz polski ś. nie zaczyna oprócz kilku wykrzykników.
M 1. spółgłoska wargowo-nosowa, twarda (np. morze, męka, myć); w wyrazach przed samogłoskami podniebiennemi i i e, oraz przed innemi powstałemy z prasłowiańskiego e, a często i przed ę brzmienie m zmieniło ś. na podniebienne, czyli miękkie m' (np. miły, zmienić, ludźmi, imię, śmiały...). Miękkość m' w środku wyrazu przed samogłoskami wyrażamy w piśmie dodając literę i obok m (np. miedza, imię = m'edza, im'ę...), nie czynimy tego tylko przed samogłoską i, gdzie m jest zawsze miękkie (t.j. mi = m'i). W dawnej polszczyźnie (w rękopisach w XIV-XV) miękkość brzmienia m' oznaczano najczęściej przez y dopisane obok m (smyerć, gimyano, yest...) lub też wcale nie oznaczano (np. znamienity, zeme, smerć...). Na końcu zgłoski miękkość brzmienia m' znikała w nowszym języku i dawniejsze m' wymawia się dziś twardo jako m; w piśmie też nie oznacza ś. (np. łam, S. Pol. łam', łamcie, Radom, siedem).
Samogłoski i, e nazywają się wązkiemi albo miękkiemi ([samogłoskami] podniebiennemi), ponieważ przy ich wymawianiu jama ustna spłaszcza się skutkiem podniesienia grzbietu języka ku podniebieniu twardemu, a strumień powietrza, przez nią wychodzącego, jest cieńszy, czyli węższy od tego, który przechodzi przy wymawianiu innych samogłosek.
Przykłady te wskazują, że samogłoska podniebienna e czasami ulega zmianie na samogłoskę niepodniebienną o lub też a.
Miękczenie grup spółgłoskowych. § 141. Nie tylko pojedyncze spółgłoski, ale i grupy dwu spółgłosek twardych w wyrazie (np. miasto), wskutek wpływu następującej samogłoski podniebiennej e, i, lub łącznie ze spółgłoską podniebienną j, uległy zmiękczeniu, a następnie przerodzeniu się w inne grupy.
Podniebienny [...] ∆ jęz. Spółgłoska, samogłoska podniebienna «spółgłoska, samogłoska palatalna, miękka, zmiękczona w czasie artykulacji przez podniesienie środkowej części języka ku podniebieniu twardemu».