skład budowa wyrazów

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Klecz/1767
• Rew/1845
• Such/1849
• Kurh/1852
• Malin/1869
• Jes/1886
• Rozw/1923

Ile do wynalezienia słow pierwiastkowych, w rożnych mowach Słowiańskich, te zdają mi się bydź dostateczne ustawy. Pierwsza. Że słowa miętkie, bez mocnego przycisku, i łamania języka wymawiane, a do tego jednoskładne, albo dwa składy mające, bespieczniej można nazwać pierworodnemi, niżeli albo zbyt twarde, albo wiele składow mające. Tak albowiem mamy trzymać o mowie pierwszych ludzi, jak o małych dzieciach. Ktorych Rodzicy naprzod, uczą słow jednoskładnych, powoli, składow (czyli syllab) przyczyniając. Podobnym zda mi się sposobem ułożona była mowa pierwszych ludzi, ażeby przy ustawicznych podrożach, i pracach, łatwiej się mogły nauczyć dzieci wymawiać słowa krotkie.

Ponieważ wszystkich po Słowiańsku mowiących, Polak zrozumieć może, lubo mu trudność sprawuje, skład odmienny słow, przydanie, albo ujęcie liter, i samych słow przybyszowych, w każdym języku obfitość: a często mniejsza pilność, w uważaniu słow, i przeniknieniu ich własności.

Sarmatow albowiem Matki Amazonki, Serki, czyli Saracenki, lub Arabki, [...] dobrze umiały umiarkowanie, skład Imion, złączanie słow, w swojej mowie.

W ktorymby (począwszy od liter, i składu onychże) znajdowała się zupełna nauka, jak dobrze mowić po Polsku?

Podobnym sposobem o słowach, z wielu w jedno składanych twierdzić możemy. Że i te na rodowity język wytłumaczyć nie trudno uważywszy, ich skład i własność, ktorą mają w Greckim, lub Łacińskim języku. [...] i potrzeba dobrze uważać własność słow Greckich, albo Łacińskich, i onych rożne znaczenie, oraz miarkować, według ktorego, jest wzięte w słowach złączonych. Tak Teolog, złączone jest z Theos co Boga, i Logos, co naukę, rachunek, mowę, poznanie etc. znaczyć może.

Jeśli ma wszystkie warunki względem wyrazu mającego się dobrze utworzyć, lub nowo użyć, jakie wskazał Słowacki: 1. wziąść ze źródła swego języka, lub z powinowaconych; 2. aby w budowie był podobny do wyrazów używanych; 3. aby składem i dźwiękiem malował przedmiot; 4. aby był przystojny i szlachetny.

Przyimek o, równie jak inne w skład słów wchodzące, odróżniać potrzeba od głosek do pierwiastku słowa należących. Np. w słowach orać, ostrzyć, polować, władać, stać, stronić i t. p. początkowe głoski nie są przyimkami, bo się nie mówi rać, —strzyć, —lować, —ladać, —lać, —tronić i t. p.

Przysłówek najprzód nie ma w składzie swoim przyimka, lecz wprost pochodzi od najpierwiéj, najpiérwszy.

Przysłówek nie wchodzi także w skład wyrazów: niektóry, niejakiś, niekiedy, niegdyś, nieco.

W pierwszéj części wykázaliśmy jilość brzmień i głosów języka polskiego, jich podziáł na samogłoski i spółgłoski, jednych i drugich rodowód, jich przemiany w skutek jich wzajemnego wpływu na siebie i przyczyny tychże przemián w wyrazach polskich. A poniewáż te wyrazy, w których zachodzą rzeczone przemiany głosek, tych nájpiérwszych i nájpiérwotniejszych żywiołów każdéj mowy ludzkiéj, pod względem gramatycznym nie są jednego i tego samego składu i budowy, i gramatyka porównáwczá prócz głosek odróżniá w składzie i budowie wyrazów i jinne gramatyczne cząstki składowe wyrazów, przeto wyjáśniając prawa głosowe głosek, musieliśmy się mimowolnie spotykać z dopiéro rzeczonemi gramatycznemi cząstkami w skłád wyrazów wchodzącemi, jakiemi są piérwiástek (etymon, radix, niemieckie Wurzel), pień czyli temat (thema, Stamm), nágłos (praefixum, Vorsylbe), pogłos (afformativum, affixum, Nachsylbe, Wortbildungssuffix), końcówka (suffixum, Biegungssuffix albo Endung), spójka (Bindevocal), nasuwka (prothesis, Vorschlag), wsuwka (epenthesis, Einschiebsel), zasuwka (epithesis lub paragoge) itd.

17. Skład wyrazów. [...]

W budowie wyrazów wyróżniamy różne cząstki składowe.

Łatwo zatem zrozumieć postać wyrazów człon żłób żłód szłom, które samym swym składem świadczą o pierwotnem e, o twardem l i o przejściu e -> o.