terminów gramatycznych online
substytucja
Język: polski
Geneza: p.-łac. substitūtiō 'podstawienie (na czyjeś miejsce)'
Substytucja. 1. W językoznawstwie tradycyjnym - zjawisko zastępowania powszechnego w danym jęz. dźwięku w mowie niektórych osób lub grup społecznych bądź terytorialnych przez dźwięk inny, mniej rozpowszechniony.
Cytaty
§. 95. Podobnie zbijają się kć na c, i gć także na c; a to w wyrazie bezokolicznym słów piekę, ciekę, mogę, strzygę itd.
Powstające w ten sposób c odpowiada głosce ШТ w starosłowiańskiém narzeczu, co ma ważne następstwa [...] To jest: nie należy uważać tego c za zmiękczenie gardłowéj k albo g, ale za zbitkę, t. j. za rzeczywistą substytucyą obydwóch zbijających się głosek, tak k jak ć, tak g jak ć. Tej substytucyi udziela bowiem i zębowe ć coś ze swojej natury, jak to widać w urabianiu pochodnych: mocny, nocny, nocka, piecyk, itd., a. nie moczny, noczka, pieczyk.
Po téjto więc dopiero najdawniejszej epoce nastała druga czy trzecia - podlegająca prądom niejednokrotnie wręcz przeciwnym duchowi tamtej: epoka ściągnięć dwojga brzmień w jedno, konsonantyzowania dwugłosek, odrzucania i substytucyj samogłosek zbędnych jorami itp.
Substytucyi na koniec podlegają w polskiém głównie głoski kć i gć: na miejsce tak jednéj jako i drugiéj téj z sobą niezgodnéj dwójki, kładzie się samo c, a to np. w rzeczownikach piec (piekć), noc (nokć, porówn. łać. nox = nocts) i moc (mogć).
W wyciąganiu wniosków co do rozwoju fonetycznego i jego chronologji na podstawie zapożyczeń trzeba być bardzo ostrożnym, bo przy obfitem przejmowaniu wyrazów w językach sąsiednich, stale na siebie oddziałujących, gra wielką rolę ustalona substytucja fonetyczna.
Wywołaną zaś została ta substytucja przez to, że w st. języku bardzo pospolicie wymawiano chw widocznie jak f.