terminów gramatycznych online
przyimek rozłączny
Język: polski
Cytaty
Dyalekt zaś cerkiewny, podług Grammatyki Dobrowskiego, rozróżnia przyimki rozłączne (praepositiones separabiles), które bywają osobnemi wyrazami, od przyimków nierozłącznych (praepositiones inseparabiles), które nie bywają nigdy osobnemi wyrazami, ale znane są tylko jako części wyrazów złożonych, i wpływają równie jak tamte na ich znaczenie.
Co do przyimka z, wchodzącego do słów złożonych, może kto z powyższego uczynić zarzut następujący: ponieważ ten przyimek bywa osobnym wyrazem, czyli przyimkiem rozłącznym przed imionami i innemi częściami mowy, a tam postać jego ustalona, powinna być zawsze jedna; więc i w słowach czyli czasownikach złożonych, i wyrazach od nich pochodnych, kiedy jest przyimkiem rozłącznym, i kiedy zwłaszcza zachowuje toż samo znaczenie, zachowywać jednęż postać powinien. Na to odpowiadamy: iż wprawdzie w wielu czasownikach złożonych, przyimek ten daje się rozpoznać, jako rozłączny, lecz nie we wszystkich.
Z, przyimek rozłączny, 557; 204, 210, 267. Odpowiada różnym przyimkom łacińskim, i różnym przyimkom słowiańskim, 205 do 21O.
§. 528. Używamy do składania wyrazów tak tych przyimków, które się w innych razach i osobno kładą przed imionami, jak takich, które się jedynie w złożonych imionach albo słowach znachodzą. Pierwsze nazywają się z téj przyczyny rozłączne, drugie nierozłączne. Rozłączne przyimki, za przybranki służyć mogące, są: bez, do, na, nad, o, od, po, pod, przed, przy, u, w, z, za.
O nágłosach (Praefixa). Posługę nágłosów odbywają w językach jafeckiéj rodziny pospolicie tak zwane przyjimki, s których jedne kładą się także osobno przed pewnemi skłonnikami i nazywają się rozłącznemi, a takiemi są: bez, do, ku, nad, na, o, pre, po, prez, pod, pred, pri, prećiv, s, z, u, v; złączne zas przyjimki, t. j. takie, które nigdy się osobno w naszym języku nie używają, tylko jako nágłosy, są następujące: pa, pra, pro, pre, vy, vz, sq, su; oprócz tego przysłówek ɳe i u privativum.
[...] Błądziłby ten, ktoby sądził, że tutáj jest przyjimek z odpowiedni starosłowiańskiemu jiz w znaczeniu e ex, albowiem ten przyjimek z rozłączny rzádko wchodzi w naszym języku w skłád wyrazów złożonych, gdyż zamiást niego używámy przyjimka złącznego vy [...].
Rodovód pɍijimkov rozłąznyɦ: bez, ku, ⴅęđi, nad, na, o, od, pod, po, pɍed, pɍećiv, s, za, u, v, pɍi, pɍe, pɍez vyjasɳilismy v § 89, gðe jest mova o nágłosaɦ v skłaðe vyrazóv złoƶonyɦ […].
Przez rozłączne rozumiemy takie przyimki, które się i osobno kłaść mogą przed imionami, położonymi w tym lub owym przypadku, np. z drogi, z panem, po drodze, u pana itd. Nierozłącznymi nazywają się zaś przyimki, w dzisiejszym stanie języka już do téj posługi odrębnéj przyimkowéj nieprzydatne i tylko spotykane w samém przybrankowém użyciu, np. roz, wez: mówimy rozbrat, rozdwoić, wezgłowie, wezbrać — lecz osobno ani roz ani wez nie daje się użyć.