terminów gramatycznych online
pierwiastek rdzeń, źródłosłów
Zob. rdzeń
Cytaty
Jeżeli głęboki ten badácz mowy ludzkiéj twierdzi i słusznie, że dlá Lingwisty mają wielką wártość nawet amerykańskie języki, to my z naszéj strony wyznać musiemy, że dlá słowiańskiego Lingwisty w ogóle, któremu jest nieodbicie potrzebną znajomość starosłowiańskiego języka, wielkiéj jest wági pod względem etymologiji znajomość gockiego; a czym jest ten ostatni dlá starosłowiańskiego w ogóle, tym jest w szczególności dokładná znajomość litewskiego języka dlá polskiego Lingwisty, zwłaszcza że jak język gocki, mający wiele spólnych piérwiastków ze starosłowiańskim, pomiędzy Sanskrytem i giermańskiemi językami, tak język litewski pomiędzy tymże Sanskrytem i mową słowiańską, a w szczególności językiem polskim, jest pośredniczącym ogniwem.
Odnośnie do piérwoskładni każdy wyráz musi zawieráć w sobie piérwiastek (etymon), wyráżający główną część wyrazu, którá jest podstawą i źródłem pojęciá. Piérwiástkiem, po grecku etymon, nazywámy tę część wyrazu, którą Łacinnicy nazywają radix, Niemcy Wurzel (korzeniem) [...].
[...] S całego wykładu o wsuwnych samogłoskach możná już wyciągnąć ten pewnik, że nie wszystkie samogłoski wchodzące w skłád piérwiástku są jistotnie piérwiástkowemi. Piérwiástkowá samogłoska może się przemienić przez stopniowanie, ale nigdy s piérwiástku ginąć nie może, a skoro zginie, wtedy to, co pozostanie po wyrzutni, stanowi już jinną formę piérwiástku [...], gdy tymczasem spółgłoski jistotnie piérwiástkowe, choć giną niekiedy w języku, np. jak d w serce, jém, których piérwiástki są serd, jad, nie nadają temu co pozostanie znaczenia piérwiástku, t. j. nie je, ser, są piérwiástkami wyrazów jém, serce, lecz zawsze jad, serd [...].
Tu szczególniej uważać trzeba na pierwiastki tego wzoru bardzo bogatego, w odmiany. Te pierwiastki, Bor, bior, czar, dar, zor, ozor, mir, mor, mur, nur, por, pur, gor, tor, twor, swar, żar, żer, ser, syr i t. d. przybierają głosówki rozmaite, tworzą 300 rzeczowników tutaj.
W słowach cierpiętliwch spotykają się najczęściej podobieństwa; bo z jednego pierwiastku wzięły początek.
Pyt. Czy pisać trzeba Slęza (rzeka) czy szlęza lub Szlonhe Lohe?
Odp. Pisać jak wymawia się po polsku, po czesku, lub po łacinie; bo te narody nie odstępują od pierwiastku czyli od rzeczy samej, niemcy zaś zwykle odstępują, i nie można pojąć co jich wyrazy tej samej rzeczy nadane znaczą. Nazwa tej rzeki pochodzi ze starosł. od słowa slęczyć się. Slęczą się wody przez górne potoki, Szybkim połyskiem, aż kruszą się boki. Slęzo tyś dzwięczna i jakoś miła; Nie raz do siebie mię przytuliłaś! Ha! ha!
Pierwiastek: War, słowo warzyć, walenie, warzelnia; czego? słodu, rosczyny piwa.
O pierwocinach czyli pierwiastkach uwaga.
§ 48. Części morfologiczne wyrazu. W każdym wyrazie rozróżniać należy:
1.Pierwiastek albo pień, inaczej rdzeń, to jest część wyrazu, w której zawiera się główne, zasadnicze jego znaczenie; np. wyrazy: dawać, rozdanie, dajemy, danina, wydawca, sprzedaż, ... mają za pierwiastek zgłoskę da.
Pierwiastki i osnowy słowa. Porównywając formy słowne jedne z drugiemi, spostrzegamy większe lub mniejsze podobieństwo ich budowy, i podług tego w rozlicznych formach słowa możemy odróżnić: 1) pierwiastek słowa, 2) osnowę słowną, 3) osnowę czasu teraźniejszego, 4) osnowę trybu bezokolicznego. Pierwiastek jest tą częścią słowa, w której zawiera się główne, zasadnicze jego znaczenie; np. słowa: dać, daję, dawał, rozdajemy, oddają, wydały, nadany, i t. p. mają wspólny pierwiastek w zgłosce da.
Wyrazy mają swoją zasadniczą zgłoskę, powtarzająca się w całej rodzinie: o-grod-nik, za-grod-a, gród, grodz-ę itd. Niekiedy istotne te części zawiązkowe nawet zgłoski same przez się nie tworzą np. śmierć, martwy, mór, mrę itp., a więc wspólne są tu tylko dwie spółgłoski: mr. Część taka wyrazu nazywa się rdzeniem (pierwiastkiem). Rdzeń rzadko kiedy stanowi zrozumiały wyraz.