terminów gramatycznych online
rzeczownik pierwotny
Język: polski
- Budowa wyrazów: Łoś II/1925
- O rzeczowniku: Kam/1870
- Rzeczownik: Br/1848
- Słownik, cz. II (P - Ż): SWil/1861
- Trzecie Prawidło rzecz. żeńskich: Oż/1883
- Wstęp obejmujący pogląd na Głosownią i pojęcie Pierwoskładni: Malin/1869
- Wyjątkowe prawidło: Oż/1883
Cytaty
Rzeczowniki dzielą się na: […] 3. Piérwotne i pochodnie; np. ojciec, ojczyzna.
Rzeczowniki zdrobniałe i zgrubiałe tworzą się tylko z rzeczowników piérwotnych wszystkich trzech rodzajów. Zdrobniałe wielogłoskowe mają pospolicie zakończenie męskie na ek, żeńskie na ka, nijakie na ko […]. Głoski naczelne zmienne zmieniają się często w rzeczownikach zdrobniałych [...]. Niekiedy wcale się nie zmieniają [...], a szczególniéj gdy pochodzą od rzeczowników rodzaju nijakiego [...]. W l. m. głoska naczelna k nie zmienia się na c nawet wtenczas, kiedy wyraz zdrobniały oznacza osobę męską [...]. Jeśli wyraz zdrobniały jeszcze bardziéj drobnieje, wtenczas głoska naczelna rzeczownika zdrobniałego k bez względu na rodzaj zamienia się na cz [...]. W wyrazach jednozgłoskowych, rzeczownik zdrobniały kończy się najczęściéj na ik albo yk [...]. Podobnież rzeczowniki męskie zakończone na głoski złożone, w zdrobnieniu mają zakończenie na yk [...]. Niekiedy głoski podrzędne rzeczownika ulegają zmianie w zdrobnieniu [...].
Rzeczownik, a, lm. i, m. gram. v. Imię rzeczowne; część mowy należąca do odmiennych; obejmuje wyrazy będące nazwami rzeczy jakichkolwiek, w najobszerniejszém znaczeniu; rzeczownikiem jest każda nazwa istoty żyjącéj, tworu przyrodzenia, dzieła rąk ludzkich, wyobrażenia umysłowego. Rzeczowniki ze względu na znaczenie tego czego są nazwą, dzielą się na: a) żywotne, będące nazwą istot żyjących, a te jeszcze na ludzkie i zwierzęce; b) nieżywotne, będące nazwą istot lub wyobrażeń niemających życia widocznego takiego jak w ludziach i zwierzętach; c) własne v. szczególne, które służą wyłącznie jednéj rzeczy; d) pospolite v. ogólne, które służą do oznaczenia różnych rzeczy podobnych; e) zbiorowe, które pod postacią liczby pojedyńczéj wyrażają zbiór jednorodnych v. jednoprzymiotowych istot, rzeczy; f) liczebne, v. liczbowe (v. Liczbowniki), oznaczające lik, liczbę; g) porządkowe, wyrażające następstwo rzeczy za rzeczą; h) pierwotne, z których inne się formują; i) pochodne, z innych ukształtowane; j) zdrobniałe albo spieszczone, wyrażające małość drobność, albo też pieszczotę; k) zgrubiałe, które znaczą wielkość a razem niezgrabność i często wyrażają pogardę dla nazywanych niemi rzeczy; 1) słowowe, uformowane ze słów i przedstawiające w formie rzeczownika czynność lub stan oznaczony słowem, z tych uformowane od słów zaimkowych zowią się jeszcze zaimkowemi, a te wszystkie są rodzaju nijakiego. Rzeczowniki w języku polskim mają trzy odmiany, wyróżniające się rozmaitemi kształtami zakończenia : a) przez rodzaje, wyrażające płeć lub jéj podobieństwo, ob. Rodzaj; b) przez liczby pojedyńczą, podwójną i mnogą, ze względu czy rzeczownik wyraża jedną, dwie lub wiele osób albo rzeczy; c) przez przypadki v. spadki wyrażające stosunek rzeczy do rzeczy lub czynności do tego na co się wywiera.
Wszystkie powyżéj przytoczone rzeczowniki, składające się z gołych piérwiástków i końcówek rodzajowych, nazywámy, i zdaje się nader słusznie, piérwotnemi, których bez porównaniá z nader prostéj i widocznéj przyczyny jest daleko mniéj w języku naszym, aniżeli złożonych z nágłosami, którym również w rodzaju żeńskim towarzyszyć mogą po piérwiástku wyżéj rzeczone końcówki rodzajowe [...].
Rozwáżane i przeglądane w poprzedzającym § rzeczowniki piérwotne i złożone s samych nágłosów i końcówek, są i powinny być normą i prawidłem dlá urábianiá za pomocą pogłosów wyrazów pochodnych, tak pojedynczych, jak i złożonych […].
Ze względu na znaczenie imienia rzeczownego dzielimy je na: [...] pierwotne, które służą do utworzenia innych.
Środkujące między 1em a drugiem prawidłem, i kończące się na spółgłoski czysto gardłowe g, k, i gardłowo dechowe h, ch, nieuginające się w 7m przypadku liczby pojed. i w pierwszym przypadku liczby mnogiej, zatem ma to prawidło osobne i zawiera wszystkie na te spółgłoski kończące się rzeczowniki pierwotne, pochodne, zdrobniałe rozmaite i składane ile jich tylko jest.
Trzecie Prawidło rzecz. żeńskich.
Na stałą końcówkę ca, tak pierwotne [rzeczowniki] jak pochodne kończą się.
§ 47. Suf. -no-. Rzeczowniki męskie pierwotne: człon (prasł. *čelnъ), plon (prasł. *pelnъ) [...].