of Grammatical Terms online
czas przeszły praeteritum, nie tylko lm.
Etymology: łac. tempus praeteritum
Czas jest kategorią fleksyjną czasownika [...]. Cz. przeszły oznacza akcję uprzednią w stosunku do momentu mówienia.
Quotations
Il y a trois tems proprement dits: Présent. Ego amo, J'aime. Prétérit, ou Passé. Ego amavi, j'amai, et Futur, Ego amabo, j'aimerai.
[...]
Tempora (czasy) właściwie są trzy: praesens, teraźniejszy, v. g. Ego amo, ja kocham, praeteritum, przeszły v. g. Ego amavi, ja kochałem, i futurum przyszły v. g. Ego amabo, ja będę kochał.
Czasów jest:
1) w trybie oznajmującym cztery, to jest: [czas] teraźniejszy (Praesens), np. znam; [czas] przeszły (Preteritum), np. znałem; [czas] zaprzeszły (Plusquamperfectum), np. znałem był, i [czas] przyszły (Futurum), np. będę znał albo znać będę i t. d.
Czas przeszły formuje się zawsze z trybu bezokolicznego, a to we wszystkich czterech regularnych formach, przez zamianę ć na łem, np. znać, znałem; mowić, mowiłem; uczyć, uczyłem.
Czas prz: Pisywałbym, pisywalibyśmy i t. d.
W słowach kończących się na ąć, często w liczbie mnogiej czasu przeszł. ginie syllaba ną.
Przeszły, praeteritus.
Czas przeszły, nigdy się sam jeden nie wyraża, ale zawsze ze względem dokonania lub niedokonania tego, o czém się sądzi, a czasem z dodatkiem, że to dawno było.
Trojaka ta czasu przeszłego różnica, w naszym języku wydaje się w taki sposób: mamy słowa niedokonane i dokonane, np. dawać, dać, brać, wziąć. Słowem tedy niedokonaném wyrażamy czasu przeszłego czynność niedokonaną, czyli niedokończoną, np. dawałem, brałem; a taką słowa odmianę zowiemy czasem przeszłym niedokonanym. Słowem zaś dokonaném, wyrażamy czasu przeszłego czynność dokonaną czyli skończoną, np. dałem, wziąłem; a taką słowa odmianę zowiemy czasem przeszłym dokonanym.
Od czasu przeszłego formuje się czas zaprzeszły [...] dodając każdéj osobie według jéj rodzaju i liczby czas przeszły słowa posiłkowego był [...].
O UŻYCIU CZASÓW
Używanie czasów bywa różne, w miarę potrzeby, i możemy powiedzieć: [...]
w Czasie Przeszłym
Chociaż talent był darem natury, jednak nauka go rozwijała, a ciągła wprawa doskonaliła.
Bytność, istnienie oraz działanie istot, przedmiotów i rzeczy zawiera się, po ludzku mówiąc, w czasie przeszłym, teraźniejszym i przyszłym, i dlatego właściwie są tylko te trzy czasy.
Tryby wyrabiają się w stanach, a są następujące: [...] 6. Czasownik, tryb, w którym piérwiastek przerobiony zostaje na czasy, a tych jak wyżej przytoczono jest cztéry: a, przeszły, b, teraźniejszy, c, przyszły, d, dawny.
Nim przystąpim do nauki o spájaniu form omównych, zastanówmy się pierwéj, że każdá czynność, działanie, stán lub jakikolwiek objáw podmiotu, oznaczony częścią mowy nazwaną słowem, odbywá się w czasie obecnym, lub odbywáł się w czasie przeszłym, lub odbywać się będzie w czasie przyszłym. Stąd wypływá potrzeba jednolitych form słównych, oznaczających czynność, stán itd. podmiotu zachodzącą, zaszłą lub wydarzyć się mającą w tych trzech dobach czasu. Mámy zatym w mowie Jafetidów trzy formy słowa jednolite, lub złożone czyli omówne w niedostatku piérwszych, które nazywámy czasem teraźniejszym, przeszłym i przyszłym. Lecz czynność przeszłá mogła zajść w przeszłości i nie być skończoną, dokonaną, lub téż została cáłkiem skończoną i dokonaną, s tego powodu są dwie formy słowa jednolite lub omówne według ustroju każdego w szczególności języka, które nazywámy czasem przeszłym niedokonanym i czasem przeszłym dokonanym.
Słowo jest w czasie przeszłym wtedy, gdy oznacza, że jego czynność już minęła, np. szedłem [...]..
Время в глаголах показывает, что действие предмета происходит, происходило или будет происходить, а потому и времен три: настоящее czas teraźniejszy, прошедшее przeszły и будущее przyszły.
Stosownie do tego, w jakim czasie odbywa się czynność wyrażona słowem, rozróżniamy odpowiednie formy czasowe, a mianowicie w dzisiejszej polszczyźnie mamy: czas teraźniejszy, przeszły, zaprzeszły (o ile czynność odbyła się przed inną przeszłą) i czas przyszły.
Czasowniki mają rozmaite czasy. Tak na prz.: czytam, czytasz, czyta, czytamy, czytacie, czytają — jest czas teraźniejszy; czytałem, czytałeś, czytał, czytaliśmy, czytaliście, czytali jest czas przeszły; przeczytam, przeczytasz, przeczyta, przeczytamy, przeczytacie, przeczytają — jest czas przyszły.