terminów gramatycznych online
natężenie, natężanie (brzmienia samogłoski) przegłos
Język: polski
Cytaty
Do przemian koniecznych należą: [...]
2o regularne przechodzenie samogłoski (i)e na (i)o albo na (i)a; np. od mieść - miotę; od pleść - plotę [...] itd. I odwrotnie: przemiana (i)o i (i)a na (i)e; np. miał - mieli; biały - bielszy. I te przejścia zależą od zewnętrznych przyczyn głosowni, t. j. od natury następujących po samogłosce spółgłosek. Nazywają się natężeniem brzmienia, i zwątleniem brzmienia samogłoski.
Tak zwane natężenie brzmienia samogłoski e. To jest: (i)e przechodzi na (i)o albo na (i)a, jeżeli ma po sobie spółgłoskę twardą - jakąkolwiek, byle tylko nie gardłową ani wargową; a zatem [...] przed ł, r, n, t, d, s, z.
Natężenie brzmienia samogłoski e.
§. 75. W następującém prawidle mamy nader ciekawy przykład wpływu wywieranego na samogłoskę przez całą po niej następującą syllabę. Nazywamy to natężeniem samogłoski e. [...] Rodzime e i ê natęża to brzmienie swoje na o i na a, jeżeli po niém następuje jaka płynna albo zębowa albo sycząca twarda spółgłoska, a więc r, ł, n, t, d, s, z.
Zasada natężania dotyczy samego tylko prawdziwego ê i rodzimego e, a nie innych odcieni téj samogłoski.
§. 77. „Natężanie się“ brzmienia e w o i a nie jest w gruncie rzeczy niczém inném, jak tylko znaném nam już z §. 24 pokraczaniem tej samogłoski w swoje wyższe stopnie pokrewne.
Nazywam owo prastare i wszechsłowiańskie zjawisko pokraczaniem (Lautsteigerung), a to późniejsze i wyłącznie polskie natężeniem samogłosek odnośnych - przy zastrzeżeniu, że zresztą rdzenna istota rzeczy jest w obydwóch ta sama.
Ze zmianą przegubu czyli ostatniej spółgłoski tematowéj, podlegają często zmianom i poprzedzające samogłoski; zmiany te nazywają się natężeniém, zwątleniém lub pochyleniém samogłosek.
Takie zmiany pierwotnego e na o albo na a nazywano w gramatykach "natężeniem" samogłoski; nazwa ta jednak jest niewłaściwa i niczego nie uczy; nie masz bowiem między e i o, jako też e i a żadnej różnicy siły ani energji, zachodzi tylko różnica umiejscowienia prac fizjologicznych.
Natężenie samogłoski e.
§ 17. Zie-le — zio-ła, na cze-le — czo-ło, pierścień — pierścionek, gnieciesz — gniotę; strzelać — strzała, na świecie – świat, śledzić — ślad, w lesie — las.
W wyrazach ziele, na czele, pierścień, gnieciesz, strzelać, na świecie i t. d. stoi samogłoska e przed miękkiemi spółgłoskami l, ń, ć. Gdy zamiast tych miękkich spółgłosek w wyrazach zioło, czoło, pierścionek, gniotę, świat i t. d. pojawiły się twardeł, n, t, to wtenczas i e zmieniło się na o lub a.
Zmiana samogłoski e przed twardemi spółgłoskami na o lub a nazywa się natężeniem brzmienia.