spółgłoska cicha bezdźwięczna

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• KarłT/1885
• Jes/1886
• Kr/1897
• SW/1900-1927
• Król/1907
• Kr/1917
• Kor/1961

Co do spółgłosek [...] Nie potrzebuję też dowodzić, że j, m, n, r, ł bywają głośnymi i cichymi.

2.Drugi podział spółgłosek, podług natężenia głosu:

Niektóre spółgłoski aby były słyszane, wymagają pewnego natężenia w wymawianiu, gdyż powstają jakby bez współudziału głosu: są to niejako szmery wywołane tarciem powietrza, przedzierającego się przez zetknięte lub przymknięte narządy mowne. Są to:

a) spółgłoski mocne (zwane także [spółgłoskami] cichemi): t, p, f—s, t, c - k, ch — cz, sz.

Podobnie spółgłoska cicha przed następującą głośną zmienia się na odpowiednią głośną; np. obok słowa prosić (z cichym ś) mamy rzeczownik prośba (wymawiany: proźba z głośnym ź.)

P 1. Spółgłoska wargowa twarda, cicha czyli niedźwięczna (mona) wybuchowa a. doraźna (np. palić, płomień, kupno). W wyrazach przed samogłoskami, powstałemu z prasłowiańskich samogłosek średniojęzykowych, czyli podniebiennych i (i długie), ἴ (i krótkie), ĕ (e długie), e (e krótkie), ę (e nosowe), które w polskim a. pozostały podniebiennemi (i, e, é, ę) a. też przeszły później w nieśredniojęzykowe czyli niepodniebienne (a, o, ó, ą), brzmienie p zmieniło ś. na podniebienne, czyli miękkie p' (np. pić, pieśń, piana, chłopię, pięć). Tę podniebienność (miękkość) p' w środku wyrazu przed samogłoskami wyrażamy w piśmie literą i obok p. [...] W wyrazach przyswojonych z podwójnym p tylko jedno wymawiamy i piszemy. [...]

S 1. spółgłoska pierwotna w języku polskim, przednio-językowa, cicha (mocna), twarda. Dwójka si służy za literę dla dźwięku ś, i ile on występuje przed samogłoską: siano, siedzenie, siodło. Dwójka sz służy za literę dla dźwięku odpowiadającego czeskiemu š, niemieckiemu sch (szeroki, szemrać, musze). Wobec powyższego wymienionych tu dwójek si, sz przy przenoszeniu wyrazów z wiersza do wiersza rozrywać nie można, gdyż stanowią one litery nierozdzielne, jakby pojedyncze.

T 1. spółgłoska przednio-podniebienna, zębowa, cicha (mocna), twarda; przed spółgłoską cichą (mocną) i na końcu wyrazu przechodzi w nią d: tchu, tchnąć, tchnienie (z: dchu, dechnąć, dchnienie), otwierać (= otfierać, z: od-wierać), gładki, lud (= wymawia się: głatki, lut); miękczy się (od początku wieku XIII) w ć: brat - bracie, złoto - złocić, świat - świecić, przed samogłoską jotowaną miękczy się w c: świeca (z: świet-ja), a następnie (zmiękczenie drugiego stopnia) w cz: świeczka [...]

B 1. spółgłoska wargowa, twarda, głośna czyli dźwięczna, wybuchowa (doraźna). Przed spółgłoskami cichemi oraz na końcu wyrazów ma brzmienie p (babka, chleb). Miękkie b na końcu wyrazów traci obecnie w wymawianiu swoją miękkość (jedwab), dawniej zaś oznaczało ś. tu przez b' (jedwab'): przed samogłoskami (oprócz przed i), wyraża ś. przez bi (bieda).

Bezdźwięczny, X Bezdźwięczy nie wydający dźwięku, niedźwięczny: Spółgłoska bezdźwięczna (= cicha, mocna).

1. K jęz. = spółgłoska tylno-językowa (gardłowa), twarda, cicha a. niedźwięczna (mocna) i wybuchowa (np. krew, koń, kątek, piękny...). Przed samogłoskami i i e w języku polskim ma brzmienie miękkie k', które przed i w piśmie wyraża się przez k, a przed e przez ki (kibić, kieł, kiedy). Wyjątkowo k zostaje twarde przed cząstkami -em, -eś... oderwanemi od słów i przyłączonemi od wyrazu kończącego ś. na k, np. jakem żyw, takeście zrobili.

C 1. spółgłoska zębowo-językowa niedźwięczna a. cicha; stanowi brzmienie złożone z t i łącznie z nim wymówionego s (brat+ski = bracki). Miękkie a. podniebienne c' na końcu wyrazów, jako też w środku przed spółgłoskami wyraża się w piśmie polskim przez ć (chęć, wróćmy); przed samogłoskami zaś (oprócz przed i) wyraża się przez ci (ciało = ćało, ciągły = ćągły); przed samogłoską i = przez samo c (cichy = ćichy). Zmiękczone a. upodniebiennione cz oznacza się stale dwiema literami cz (czcić, czysty, zręczny).

D 1. spółgłoska przednio-językowa a. językowo-zębowa, twarda, głośna a. dźwięczna (słaba), chwilowa (dom, trud). Przed spółgłoskami cichemi oraz na końcu wyrazu ma brzmienie cichego (mocnego) t (łódka, trud). Oprócz spółgłoski d twardej, język polski posiada jeszcze podobnego rodzaju brzmienia głośne zmiękczone: dz i dż, oraz miękkie dź (wiedza, miażdżę, kładźmy), które przed spółgłoskami cichemi i na końcu wyrazów brzmią jak odpowiednio ciche (wiedz = wiec, miażdż = miaszcz, kładźcie = kłaćcie). Spółgłoski dz oraz dż oznaczają się stale dwiema literami: dz, dż (dzban, siedzę, jeżdżę); miękkie zaś a. podniebienne dź na końcu wyrazów, jakoteż w środku przed spółgłoskami wyraża ś. przez dzi (dzieło = dźeło, dziąsła = dźąsła), a przed samogłoską i - przez samo dz (dzik = dźik). W wyrazach takich jak: ludzki sąsiedztwo, wychodztwo, mamy wyraźne brzmienie c, które jednak wyrażamy w piśmie przez dz jedynie przez wzgląd na to, że w pniu czyli w pierwiastku tych wyrazów jest d, zmieniające ś. w innych razach na dz (wied- wiedza, sied- siedzę).

F, 1. spółgłoska wargowo-zębowa bezdźwięczna, czyli cicha (mocna) powiewna, przeciągła. W piśmie występuje przeważnie w wyrazach przyswojonych, w polskich zaś rzadko i głównie w wyrazach dźwiękonaśladowczych, jak fruwać, fukać itp.; w wymawianiu zaś ukazuje się często, chociaż się pisze w, mianowicie na końcu wyrazów i w środku po innych cichych, np. krew, łów... kwiat, twój, trwały..., które brzmią: kref, łóf... kfiat, tfuj, trfały.

G 1. jęz. spółgłoska tylno-językowa (gardłowa) twarda, głośna a. dźwięczna i wybuchowa (grać, godny, ciągły...). Na końcu wyrazów i przed głoskami cichemi ma brzmienie cichego k (róg twardy, stóg siana). Przed samogłoskami i i e w języku polskim ma brzmienie miękkie g', które przed i w piśmie wyraża ś. przez g, a przed e - przez gi (giermek, geniusz, zgiełk), podobnie przed ą i ę w wyrazach giąć, gięty i pochodnych.

Litera ż [...] mianowicie: przed spółgłoską cichą k, (k(i), e, ć, cz, sz, np.: książka, książki, książce [...].

Spółgłoska bezdźwięczna (cicha) przed następującą głośną zmieniła się na odpowiednią głośną, np. obok prosić (z cichym ś) mamy wyraz prośba (wymawiamy ź przed b), kwoli wymawiamy i piszemy gwoli (k przed dźwięcznym w upodobniło się do dźwięcznego g), w wyrazach: także, jakby wymawiamy dźwięczną spółgłoskę g przed następującą dźwięczną ź albo b. Taka zmiana spółgłoski poprzedzającej (cichej na głośną lub głośnej na cichą), stosownie do natury spółgłoski następującej, nazywa się upodobnieniem dźwiękowym (fonetycznym).

Istniejące w pewnych kategoriach nowe zamieszanie terminologiczne wywołało oczywiście chęć likwidacji istniejącego stanu rzeczy przez ustabilizowanie dla danych pojęć pewnych określeń. Ich projektu wraz z uwagami teoretycznymi dostarczył J. Karłowicz [...].

Termonologia. Phonetica — głosownia: diphthongus — dwugłos, litera consonans bilabialis — wargowa, labiodentalis — powiewna, explosiva — doraźna, affricata — spółprzeciągła, spirans — przeciągła, fortis — głośna, lenis — cicha [...].