spółgłoska przyciskowa

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Kop/1783
• Kop/1817
• Sier/1838
• Desz/1846
• Szt/1854
• Łaz/1861
• Malin/1869
• Mał/1879
• Oż/1883
• Kor/1961

Przyciskowé zowié się ż z kropką na wierzchu, albo z przekreską we śrzodku.

Te pięć spółgłosek: ż, sz, dż, cz, rz, zowią się [spółgłoski] przyciskowe, dla tego że je z przyciskiem wymawiamy, a brzmienie przyciskowe oznaczone jest w spółgłoskach ż, dż, położoną nad niemi kropką, któréj miejsce zastępuje litera z połączona z s, c, r, w spółgłoskach sz, cz, rz.

Wyjmują się: młynarz, gospodarz […], tudzież z obcych imion przerobione, np. komisarz, ślusarz, nareszcie te wszystkie, w których by przez zmiękczenie spółgłoski przybierającéj dwie przyciskowe po sobie następowały, np. lekarz, ruśnikarz […].

Cechy 1éj odmiany są: [...] b). Przed końcówką ę, ą, cienka spółgłoska przed i będąca twardnieje na grubo-miękką, tj. na łagodną; jeżeli zaś nie ma odpowiedniéj łagodnéj, twardnieje na przyciskową, a jeżeli i téj nie ma, zostaje cienka, np. chodzim = chodzę [...]. Spółgłoski z, s, które zawsze z następującemi sycznemi dz, c, zgadzać się muszą, a nie mają odpowiednich łagodnych, tylko przyciskowe ż, sz, zmieniają łagodne dz na przyciskowe dż, c na cz [...].

Poniewáż konieczną podstawą każdéj zgłoski jest samogłoska, przeto dla oznaczeniá stosunkowéj ciężkości zgłosek odkrytych dosyć jest oznaczyć stosunkową ciężkość samogłosek czystych do samogłosek jotowanych, gdyż samogłoskę czystą poprzedzá zawsze spółgłoska twardá, samogłoskę zaś jotowaną spółgłoska zmiękczoná przyciskowá lub pieszczoná, gdyż jedna i drugá, mieszczą w sobie etymologicznie spółgłoskę j, i dlá tego każdą zgłoskę, zaczynającą się od spółgłoski twardéj można słusznie nazwać zgłoską czystą, i na odwrót, każdą zgłoskę zaczynającą się od spółgłoski zmiękczonéj, przyciskowéj lub pieszczonéj, zgłoską jotowaną [...].

Spółgłoski pieszczone ð, ć pomiędzy dwiema zmiękczonemi spółgłoskami, to jest przed ⴅ' przemieniają się w przyciskowe đ, c […].

Nazwy dotychczasowe tych nader trudnych do zdeterminowania spółgłosek: podniebienne, szumne, przyciskowe itd. jakie im nadawano w braku czego lepszego — było mi niepodobno zatrzymać.

Pyt. Czy my więcej mamy spółgłosek od łacinników i jakie są mianowicie? Odp. Że my więcej mamy, to nieulega żadnej wątpliwości, a temi są przyciskowe, przyciskowo-dźwieczne, syczące i zębowe, jakich łacinnicy nie mają wcale w swem abecadle, i my własnych mamy o trzynaście więcej od nich spółgłosek, czyli razem w ogóle licząc z łacińskiemi, mamy trzydzieści dwie.

Jeżeli zbytek mamy dźwięcznych i przyciskowych głosek, to te się kreślą u nas rozmaitemi znakami u góry albo u dołu.

[Franciszek Szopowicz] Mamy w abecadle ustnem z przyciskowe, c przyciskowe, s przyciskowe.

[Franciszek Szopowicz] Niemasz wątpliwości, że w mowie naszej jako mamy z troistego dźwięku, tj. miękkie, twarde i przyciskowe.

Szereg nowości z wyjątkiem terminologii składniowej przynosi gramatyka F. K. Malinowskiego.

Terminologia. Litera vocalis a, e, o — jasna, prosta, á, é, ó — ciemna, pochylona, litera consonans dentalis — zębowa, alveolaris — przyciskowa, palatalis — pieszczona, explosiva — chwilowa, continua — trwała, spirans — powiewna, liquida — płynna, consonans dura — pierwotna, mollis — pochodna, oralis — ustna, nasalis — nosowa, fortis — mocna, lenis — słaba, alternatio — wymiana, assimilatio — upodobnienie, assymilacyja.