terminów gramatycznych online
spółgłoska zmiękczona
Język: polski
- Część I. O głoskach: Mucz/1825
- Fleksja: Król/1922
- Fleksja czyli nauka o odmianach, albo odmiennia: Kr/1917
- Głosomownia prawidłowa klasyczna: Oż/1883
- Główne przepisy: Łoś/1918
- Nauka o głoskach: Szob/1923
- Pisownia: Król/1907
- Prawidła samogłoskowe: Malin/1869
- Wstęp: Desz/1846
- Wstęp obejmujący pogląd na Głosownią i pojęcie Pierwoskładni: Malin/1869
Spółgłoski zmiękczone (spalatalizowane) są głoskami, dla których charakterystyczna jest dodatkowa artykulacja środkowo-językowo-podniebienna. Zmiękczone są s. wargowe: p' b' f' v' m', w których zwarciu warg lub szczelinie wargowo-zębowej towarzyszy artykulacja środkowojęzykowa.
Cytaty
[…] Jeżeli zmiękczone spółgłoski stoją przed jakąkolwiek samogłoską, cechą ich miękkiego brzmienia jest litera i […], np.: biały, wiara, pieniądze. Jest to najpowszechniéjszy w naszym języku sposób oznaczania miękkiéj spółgłoski, lecz ma tę niedogodność, że nie odróżnia spółgłoski spływającéj na cienką samogłoskę i, od spółgłoski miękko tylko wyrobionéj, ale spływającéj na grubą samogłoskę [...].
Spółgłosek zmiękczonych, to jest między twardemi a miękkiemi pośrednich jest siedem': c, cz, dz, l, rz, sz, szcz, np. noc, kocz, władz, lala, zorz, kusz, deszcz.
Poniewáż konieczną podstawą każdéj zgłoski jest samogłoska, przeto dla oznaczeniá stosunkowéj ciężkości zgłosek odkrytych dosyć jest oznaczyć stosunkową ciężkość samogłosek czystych do samogłosek jotowanych, gdyż samogłoskę czystą poprzedzá zawsze spółgłoska twardá, samogłoskę zaś jotowaną spółgłoska zmiękczoná przyciskowá lub pieszczoná, gdyż jedna i drugá, mieszczą w sobie etymologicznie spółgłoskę j, i dlá tego każdą zgłoskę, zaczynającą się od spółgłoski twardéj można słusznie nazwać zgłoską czystą, i na odwrót, każdą zgłoskę zaczynającą się od spółgłoski zmiękczonéj, przyciskowéj lub pieszczonéj, zgłoską jotowaną [...].
[...] Zresztą, jak piérwiástki kończące się na a, i, e są wyłącznie słównemi, t. j. służą tylko, ogołocone z nágłosów i pogłosów, za temáta słówne, a nigdy za temáta jimionowe, tak samo i piérwiástki słówne, mające w środku jotowane e, czyli zaczynające się od spółgłoski zmiękczonéj, a kończące się na spółgłoskę twardą, nie służą za temát do urábianiá rzeczowników [...].
Obce narody takoż na końcu wyrazów nie kreślą spółgłosek zmiękczonych lub stwardzonych, jakie my Slawianie mamy i kreślimy zwykłe; bo to jest ogólną naszą Sławian własnością wyłączną.
W V przyp. l. p. rzecz. r. m. z ostatnią spółgł. miękką lub zmiękczoną: kraju, papieżu, tchórzu, Jasiu [...].
Z czasem końcówka -i przestała się wymawiać (od w. XV-go), wskutek czego formy rozkaźnika stów o osnowie spółgłoskowej, kończą się albo na spółgłoskę osnowy zmiękczoną (nieś, wieź, kładź), albo na powstałą ze zmiękczenia (piecz, pomóż), lub też na twardą wargową: kup, postaw, łam.
Wielu jednak wymawia nie spółgłoskę z jotą ale po prostu spółgłoskę zmiękczoną, co bywa zwłaszcza pod wpływem wymowy tego języka, z którego wyraz zapożyczono np. słyszymy często debiut, bordiura.
Rozróżniamy deklinację rzeczowników: a) męską, rzecz. męskie zakończ. na spółgłoskę i zdrob. na o, b) żeńską, na a, i oraz na spółgłoskę zmiękczoną lub powstałą ze zmiękczenia, c) nijaką, na o-e, ę, d) mieszaną męskie rodowe na o i pospolite na a, nijakie obce na um.
Tak więc wartość funkcjonalna spółgłosek polskich może być dwojaka: są one albo twarde albo zmiękczone; pierwsze są odczuwane, jako zasadnicze, podstawowe, drugie, jako odmiany, pochodne od pierwszych. Tego funkcjonalnego podziału spółgłosek nie można mieszać z ich klasyfikacją fonetyczną [...]: tam rozróżniane były właściwości wymawianiowe spółgłosek, tutaj ich własności funkcjonalne, a obie te wartości spółgłosek nie zawsze się z sobą zbiegają. W szeregu spółgłosek obocznych, czyli funkcjonalnie zmiękczonych, tylko b', p', m', w', f', niekiedy l' są także fonetycznie zmiękczone; spółgłoski zaś dź, ć, ź, ś,ń, są fonetycznie miękkie (średniojęzykowe).