terminów gramatycznych online
jer mocny
Język: polski
Jer w gramatyce historycznej polskiej i porównawczej słowiańskiej to nazwa służąca do określenia jednej z dwóch samogłosek zredukowanych, oznaczanych w piśmie znakami ь i ъ, a wywodzących się z wcześniejszych samogłosek krótkich ĭ ŭ [...]. Uwaga: znaki ь˳ъ˳ oznaczają j. mocne (miękki lub twardy), a ь ̯ ъ ̯ — j. słabe.
Cytaty
Półsamogłoski. W języku prasłowiańskim istniały tak zwane jery ь i ъ mocne i słabe. Mocne w środku wyrazów np. mъchъ, dьnь przeszły w naszym języku w e, słabe zaś te, które zamykały wyrazy, zamilkły zupełnie.
Jeżeli np. dawne mocne jer przesunęło się w języku polskim w zasadzie bez wyjątku w e, to jest rzeczą a priori prawdopodobną, że się to nie odbywało równocześnie, jednakowo i we wszystkich położeniach, tylko rozmaite szczegółowe odmiany artykulacyjne stopniowo spływały z wyraźną i zwykłą odmianą, stojącą w pewnych warunkach i idącą ku e, a to wskutek niedostatecznego uświadomienia ich różnic czyli niedostatecznego ich wyróżniania.
Język polski odziedziczył z epok dawniejszych wśród pełnogłosek t. z. jery, różniące się od wszystkich innych silną redukcją swej indywidualności. Już w epoce prasłowiańskiej występowały one w dwojakiej postaci, jako oboczność t. z. mocnych i słabych jerów czyli zdecydowanie zgłoskotwórczych (ъ˳ ь˳) i nie (ь̯ ъ̯). [...] Określmy najpierw, kiedy jery były silnemi, a kiedy słabemi. Otóż ta dwojaka rola tych głosek pod koniec epoki prasłowiańskiej zależała wyłącznie od tego, czy w zgłosce sąsiedniej, poprzedzającej lub następującej, była normalna pełnogłoska, czy nie. W pierwszym wypadku były słabemi. Drugi wypadek mógł zachodzić tylko, jeżeli w zgłosce sąsiedniej także były jery, chodzi zatem o określenie wzajemnego ich stosunku funkcjonalnego, a to wynika z następujących dwu faktów.
Po wtóre: absolutnie, zawsze słabemi były jery stojące w (niekrytym) wygłosie: tu były zredukowane do minimum artykulacji i dźwięczności, z czego wynika, że poprzedzającej, bezpośrednio sąsiedniej zgłosce stojące jery musiały być [jerami] mocnemi.
Nie chciałbym jednak twierdzić, że w pewnych szczególnych wypadkach, gdzie utrzymanie zgłoski wraz z przyciskiem nabierało szczególnie ważnego znaczenia, nie mogły jery słabe przejść w mocne, np. w końcówce g. pl. w narzeczach słowińskich i serbo-chorwackich, gdzie pod wpływem końcówki -î <- ьjь pni na -i, która się przedostała najpierw do pni na -jo, wygłosowe -ъ pierwotnie cyrkumfleksowe, utrzymało się jako mocne i ewentualnie przeciągłe (por. § 21). Por. zresztą jeszcze niżej o fakultatywności jerów.
Jak już zaznaczono, w polskiem jak w ogóle lechickiem mocne jer występuje w postaci e, z zasadniczem zachowaniem różnicy palatalności poprzedzającej spółgłoski); słabe znika w zasadzie bezwzględnie, wskutek czego powstawały, zwłaszcza w nagłosie, niewygodne nieraz grupy spółgłoskowe.
I tak też niewątpliwie było: prasł. e miało tendencję ogólną w kierunku ö, zaś prasł. mocne jer doszło do e poprzez ȧ.