terminów gramatycznych online
imię swojskie
Język: polski
- Część II. O Imieniu: Mucz/1825
- Fleksja czyli nauka o odmianach: Kr/1897
- Nauka o formach (Flexya): Mał/1879
- O ośmiu częściach mowy: DwBg/1813
- Przypisy na klassę drugą: Kop/1780
- Rozdział II. O Rzeczowniku: Szt/1854
- Rozdział IV. O imieniu: Kop/1785, Kop/1778
- Słownik: Mon/1780
- Zawierający wyliczenie imion, odmieniających się przez przypadki, jich odmiany i nazwisk: Żoch/1838
- Zbiór abecadłowy rzeczy: DwBg/1813
Cytaty
Budynek. Dom (z Łacińskiego, domus) [...] Takie Imiona zowią się swojskie (vernacula) to jest właściwie Polskie.
Tak imiona swojskié zakończoné na m, są rodzaju męskiégo, np. dom; toć imiona cudzoziémskié, które będą innégo rodzaju np. ministerium będą rodzaju tégo, którégo były w języku cudzoziémskim.
Imiona są wielorakie. Nomen substantivum: Imie istotne, krocej: Istotnik, albo Rzeczownik. [...] Nomen vernaculum: Imie swojskie, rodackie. Nomen peregrinum: Imie obce, cudzoziemskie.
Imiona uważané bywają, jako to: Imiona Rzeczowné lub Przymiotné, szczególné lub pospolité, niezłożoné lub złożoné, pierwotné lub pochodné, żywotné lub nieżywotné, swojskié lub cudzoziémskié, liczbowé, zdrobniałé lub zgrubiałé.
Imiona[...] Swojskié, to jest włáściwie Polskié, np. izba.
Swojskié Imiona 4.
3) Rodzaju nijakiego są wszystkie imiona swojskie zakończone na e, ę, o; z których ę służy samym tylko żywotnym, np. dziecię, źrebię, brzemię, czucie, złoto, srebro […].
Ponieważ na imię z rozmajitego stanowiska można się zapatrywać; dla lepszego więc zrozumienia się, nadano mu z tego względu różne nazwiska. I tak najprzód imiona rzeczy np. człowiek, głowa, kamień; powtóre, imiona przymiotów np. białość, zieloność; po trzecie: własne czyli szczególne, służące jednéj wyłącznie rzeczy np. Rossyja, Warszawa; po czwarte: pospolite, służące wielu tym samym rzeczom np. kraj, miasto; po piąte: żywotne, przeznaczone do nazywania rzeczy żyjących np. człowiek, koń; po szóste: nieżywotne, których używamy do nazywania rzeczy nieżyjących, np. kamień, waga; po siódme: ludzkie np. człowiek, mąż; po ósme: zwierzęce, np. koń, wół; po dziewiąte: zbiorowe, w których wyrażeniu mnóstwo się maluje; np. lud, gmin; po dziesiąte: szczegółowe, w których znaczenia jedna się rzecz przedstawia np. pióro, kałamarz; po jedenaste: pojedyncze czyli niezłożone, np. grób, uczeń; po dwunaste: złożone, które się z dwóch lub kilku składają, np. nagrobek, współuczeń; po trzynaste: swojskie, to jest: prawdziwie polskie; np. sprzęty, strzelba, rękojeść, dwór, naczelnik; po czternaste: cudzoziemskie, z obcego języka przyswojone np: meble, fuzyja, klinga, pałac, prezes; po pietnaste: zmysłowe, które za pomocą zmysłów poznajemy, stół, piasek; po szesnaste: umysłowe, o których za pomocą rozumu się przekonywamy, uobecniając je sobie, np. Bóg, dusza, rozum, cnota.
Częstokroć imiona tak swojskie, jak cudzoziemskie, chociaż odmieniają swoje zakończenie, przecięż nie odmieniają rodzaju.
Za stałą zasadę wobec tej chwiejności końcówek w drugim wzorcu można tu tylko tyle uważać, że wszystkie swojskie imiona na ja, ca, dza, sia, zia, np. szyja, żmija, nadzieja, praca, przędza, Kasia, buzia, wyłącznie mają ę; wszystkie znowu cudzoziemskie na ia (ya), np. linia, racya, mają ą; równie także i wszystkie nasze na i, np. pani, bogini, także mają ą.
Wyrażanie w piśmie zakończenia tych form przez -ij, -yj, zamiast przez ji, nie jest słuszne, gdyż sprzeciwia się powszechnemu wymawianiu. Chęć odróżnienia w ten sposób form liczby mnogiej od form licz. pojed. nie może tu znaleźć usprawiedliwienia wobec faktu, że język żywy ogółu różnicy tej nie wyrobił i to nie tylko w rzeczownikach przyswojonych (religji, pensji), ale także w całej licznej gromadzie imion swojskich, utworzonych za pomocą przyrostka -nia (łaźni, pochodni...) i innych, wyżej przywiedzionych.