terminów gramatycznych online
imię nazwa, część mowy
Geneza: łac. nomen
Nomen (imię). Tradycyjnie (od starożytności) leksem odmieniający się przez przypadki, tj. w językach takich jak łacina czy polski rzeczownik, przymiotnik, zaimek i liczebnik. Na zasadzie analogii pojęcie nomen w językach nie mających kategorii fleksyjnej przypadku lub wykorzystujących ją w inny sposób (dla innych klas wyrazów) odnosi się do leksemów pełniących podobne funkcje semantyczne i syntaktyczne.
Cytaty
Artifitium et mechanicorum nomina Künstner und handtwerck lewten vocabeln. Rzemiesłnikow i robot chłopskich imioná. Agricola. Eyn ackerman Oracz. Colonus idem.
Nomina numeralia cardinalia. Furnemliche breuchlichste namen der tzal. Imioná liczby pospolitej przełożonej. Numerus. Eyn tzal Liczbá. Numerale nomen, quod numerum significat. Eyn wort das die tzal bedeut. Słowo ktore liczbę známionuje. Unus, a, um, i eyne. Jeden. Duo duae. duo, ij.
De nominibus artificum. von namen der handewercks leuthe. Imioná rzemiesnikow.
Terrarum gentium et civitatum vocabula. Namen der lender, volcker, und stedte. Imioná ziem, ludzi, i miast.
Virtutum vocabula. Namen der eugenden. Imioná cnot.
IMIĘ [...] gram. imię każdej rzeczy nomen RN (wykl. przednia).
IMIĘ [...] gram. imię każdej rzeczy nomen RN (wykl. przednia).
JIMIĘ figura composita in grammatica nominum Słożone wyobrażenie jimion ut indecens niesłuszny, impotens niemocny R N2 (mp; av. compono,-ere).
NOMINA CIVITATUM. Namen der Städte. Imioná Miast.
Nomen, est Pars Orationis, quae rem significat, non agere aliquid aut pati. hoc est. Imię zámyka w sobie imioná wszystkich osob, i rzeczy, ták widomych jako i niewidomych: Vt Deus, Bog. Homo, Człowiek.
Nomen Imię. Wiśniewska 1998, 65: Gramatyka. W podręczniku znajdujemy terminy: czas 122, ćcionka (litera) 121, droga (methodus) 151, dwugłośnik (dyphtongus) 127, imię 141, głośnik (vocalis) 310, kropka, punkt 127, odmiana (paradigma) 194, osoba 141, oznaczenie 193, postać, wid (species) 84, prawidła (canon) 143, przedłogi (praepositio) 185, przymiot, przypadek (accidens) 175, rod, rodzaj (genus) 172, słowo (dictio) 144, sposob, prawidło (canon) 184, wspułgłośnik (consonans) 310, zbieranka, złoż (sylaba) B 147.
Części mowy wiele są? Ośm. Ktore? Imię, Namiástek, Słowo, Przysłowie, Uczesnik, Złączenie, Przekłádánie, Wdánie.
PArtes orationis quot sunt? Octo. Quae? Nomen, Pronomen, Verbum, Adverbium, Participium, Coniunctio, Praepositio, Interiectio.
Imię co jest? Część mowy z spadkiem ciáło ábo rzecz właśnie ábo pospolicie známionując. Nomen quid est? Pars orationis cum Casu corpus aut rem propriè aut communitérue significans.
Imię, názwisko káżdej rzeczy. v. Názwisko.
Nōmen. Imię 1. 2. Słowo. Názwisko. Przezwisko 3.
Nomen quid est? Pars orationis cum casu corpus aut rem propriè aut communitérue significans.
Imię co jest? Część mowy z spadkiem ciáło ábo rzecz właśnie ábo pospolicie známionując.
PArtes orationis quot sunt? Octo. Quae? Nomen, Pronomen, Verbum, Adverbium: Participium, Conjunctio, Praepositio, Interiectio.
Części mowy wiele są? Ośm. Ktore? Imie/ Namiestnik/ Słowo/ Przysłowie: Uczestnik/ Złącz[á]nie / Przekłádánie / Wdánie.
Imię jest dwojákie / Substantivum & Adjectivum.
WTORA CZĘSC DE NOMINE Eiusque ACCIDENTIBUS. O Imieniu i jegoż przypadkách. Imię jest dwojákie, Substantivum et Adiectivum
Imię jest to, co wszystkim rzeczom kłádzie i wyraża názwisko. v. g. Dieu, Bog. un Ange, Anioł. un homme, Człowiek. le ciel, niebo [...]. bon, dobry. méchant, zły, etc.
Dwojákie jest Imię, to jest, Istotne álbo Substantivum, drugie przydatne álbo adjectivum.
Naprzod się tedy termin dzieli u Fráncuzow ná dziewięć części, to jest z dziewięciorákiégo terminu powstáje mowá. á té są: ártykuł, imię, záimek, słowo, uczęstnictwo, przysłowié, przekłádánié, przyłączenié i wtrącęnié, po Fráncusku l'article, le nom, le pronom, le verbe, le participe, l'adverbe, la préposition, et l'interjection.
Fráncuzi imión prawdziwie nie náchyláją, dla tego ledwie nie przy káżdym imięniu záżywáją ártykułu.
IMię jest termin álbo część mowy, znáczący rzecz jáką bez determinácjej czásu. náp. Bóg, Stworzyciel, Aniół, Człowiek, Niebo.
Imię jest dwojákié, jedno istotné po Fr. Substantif: drugié przyrzutné po Fr: adjectif.
Rożność Nominum, Imion. 3. Nomen jest Słowko, przed ktorem kłaść możemy, hic, haec, hoc, ten, tá, to. jáko hic homo, ten człowiek, hic Pater, ten Ojciec, haec Maus, tá ręká, hoc Animal, to zwierzę.
Litera w, która się kładzie przed imionami, raz sama, drugi raz z literą e złączona bywa [...] Spytałby kto, czemu też nie mowię: we lesie, we mieście, we Warszawie?
Czyli imiona konczące się na a oskarżający spadek konczyć powinny ą czyli ę [...] wielkę łaskę, albo: wielką mi łaską czynisz [...] Rowna tej wątpliwość jest o rządzeniu słow imionami: Na przykład pospolicie mowiemy, Dwoch mi powiedziało [...] ktore w mianującym, położone bydź powinny: Dwaj mi powiedzieli.
Podział Grammatyki i Mowy. [...] P. Wiele jest rodzajow słow ktorych zażywamy w mowieniu? O. Ośm, ktore nazywamy częściami mowy. P. Ktore są te ośm części mowy? O. Imie czyli Nomen, Zaimek Pronomen, Słowo Verbum, Uczestnictwo Participium, Przekładanie Praepositio, Przysłowie Adverbium, Złączanie Conjunctio, i Wrzucenie Interjectio. Z ktorych pierwsze cztery albo się deklinują, albo koniugują.
P. Co jest Imie czyli Nomen? O. Jest słowo służące do nazywania jakiej rzeczy lub wyrażania jej jakości. P. Jak poznać ktore słowo do tej części mowy należy? O. Że się stacza przez spadki, czyli jak z Łacińskiego mowiemy, że się deklinuje.
(*) Nie sądzę tu być rzeczą potrzebną Poczynających dowcipy rożnicę między Nomen, Pronomen i Participium mieszać bardziej niżeli objaśniać; dosyć się to w przyzwoitym czasie wykona, kiedy Uczeń pojąwszy dobrze Nomen przyjdzie do dalszych części mowy. Wszakże niektórzy Grammatycy wszystkie te trzy części mowy pod jednym Imieniem zawierają, dzieląc całą mowę tylko na Imie i Słowo.
P. Wielorakie jest Imie? O. Dwojakie: Istotne od Łacinnikow nazwane Substantivum, i Przydatne czyli Adiectivum.
Toż samo dzieje się w imieniu: jaki, nap: niejaki, jakikolwiek.
Mowa dzieli się na ośm części. I. Imie, po Łacinie Nomen, jest nazwisko jakiej rzeczy, np: Niebo. II. Zaimek, Pronomen [...] III. Słowo, Verbum [...] IV. Uczestnictwo, Participium [...] V. Przysłowie, Adverbium [...] VI. Łączenie, Conjunctio [...] VII. Przekładanie, Praepositio [...] VIII. Interiekcya, Interjectio.
Do tej Części mowy, ktora sie Imieniem czyli Nomen nazywa, należą słowa, ktore się odmieniają przez spadki, czyli, jak z Łacińskiego mowiemy, które się deklinują, tak: np. [...] w Dawającym: temu Bogu etc.
Rożność między Nomen, Pronomen i Participium dosyć w przyzwoitym czasie pokaże się [...] Wszakże niektórzy Językow Mistrzowie wszystkie trzy części pod jednym Imieniem zawierają, dzieląc całą mowę tylko na Imie i Słowo. Imie dzieli się na I. Substantivum i Adjectivum. Substantivum jest, ktoremu jeden tylko z tych Artykułow dodać się może, albo ten, albo ta, albo to.
Trzeba wiedzieć ogolnie najpierwej co to jest Rodzaj, Liczba, i Spadek w Słowach, bo te trzy własności mają Imiona, Artykuły, Zaimki, i Ucześnistwa.
Imie [...] Jest Słowo, ktorym się każda rzecz nazywa czyli mianuje.
P. Wiele tedy jest Rożnic Szczegolności tych Imion? O. Dwie: Jestotne Imie (le Nom substantif) i Dodane Imie (le Nom adjectif).
Ztąd wyłączyć potrzeba Е. w słowach (Verbum), gdzie uderżenie przenosi się z ostatnej sylaby na E. składające drugą sylabę ku końcowi: держу, trzymam, держишь trzymasz [...] tak też w imionach: Плечо, plec, плечи, plecy.
Wszystkie Rossyjskie rzeczenia dzielą się na ośm części, i do nich się odnoszą, które są: Imie Nomen), Zaimek (Pronomen), Słowo (Verbum), Uczesnictwo (Participium), Przysłowie (Adverbium), Przekładanie (Praepositio), Łączenie (Coniunctio), Międzymiot (Interiectio).
Rossyjskie istotne imiona są czterech rodzajow: Męskiego (Masculinum), Białogłowskiego (Fœmininum), trzeciego, albo śrzedniego (Neutrum) i powszechnego (Commune).
Partes Orationis. Części składające mowę. Nomen, Imie. Pronomen, Zaimek. Verbum, Słowo. Participium, Ucześtnik, albo, Imie-słow: iż ma uczestnictwo z słowem i z Imieniem. Adverbium, Przysłowek. Praepositio, Przedimek. Interiectio, wrzeszcz albo wykrzyknik. Conjunctio, spojnik.
Imiona są wielorakie. Nomen substantivum: Imie istotne, krocej: Istotnik, albo Rzeczownik.
Następującé Imiona mają nieforemnie liczbę mnogą a foot noga [...] Jeżeliby zaś Imié było z przedimkiem pewnym, różnica ta tylko zachodzi że w liczbie mnogiéj przedimek się nie dodaje.
Nomen quid est? imię co jest? pars orationis, część mowy, per casus, przez spadki, declinabilis, staczająca się, rem sine tempore significans, rzecz bez czasu znacząca, proprie, właśnie, ut Roma, jako Rzym, Tiberis, Tyber, communiter, pospolicie, ut Urbs, jako Miasto, flumen, rzeka.
Nomen est duplex, imię jest dwojakie, substantivum, ut homo, istotne jako człowiek, adjectivum, ut devotus, przydatne jako nabożny.
A. Wyrazy do trzeciej części mowy należące dla tego nazywają się Przedimkami, że się zawsze przed imionami kładą, np. nie można powiedzieć: idę ojca od, idę matki do, lecz koniecznie trzeba mówić: idę od ojca, idę do matki.
B. Przedimki oznaczaj rozmaite stosunki między dwiema rzeczami albo osobami, np. książka leży na stole, pod stołem, w stole, przy stole.
C. Przedimki się nie odmieniają, prócz że niektóre dla łatwiejszej wymowy czasem się przedłużają, np. we mnie, zamiast; w mnie; ode mnie, zamiast: od mnie; ze mną, zamiast: z mną.
Ludzie przy początkowem tworzeniu wyrazów na oznaczenie rzeczy zmysłowych, trzymali się tej naturalnej zasady: iż zwierzętom dawali imiona podług głosu, a rzeczom nieżywotnym podług dźwięku, które one wydawały.
Mowa Polská pospolicie się skłádá z ośmiu części, jakiémi są: Imié, Zaimek, Słowo, Imiésłów, Przyimek, Przysłówek, Spojnik i Wykrzyknik.
Imié, iest wyráz odmiénny przez rodzaje, stopnie, liczby i przypadki, czyli má rodzajowanié , stopniowanié , liczbowanié i przypadkowanié.
Imiésłów jest częścią imié, częścią słowo: odmiéniá się przez rodzaie, np. męski miany, żeński mianá, nijaki miané, przez liczby, np. pojedyn. miany, mnog. miani: przez przypádki , np. pierw. miany á é, drugi mianégo éj égo, trzeci mianému éj ému itd., czasém i przez stopnie, np. równy ukochany, wyższy ukochańszy, náywyższy nájukochańszy.
Imiésłów, że znaczy przymiot, więc w tém wszystkiém jest jednoż, co imié: że zaś odmiéniá się przez czasy, np. teraźniejszy dający, przeszły dany, przyszły mający dać lub mający być dany, w tém jednoż jest, co słowo.
Imiona Francuzkie nie odmieniają swego kończenia w różnych przypadkach, lecz tylko się same Artykuły przypadkują.
Nomen. Imie.
IMIE lub RZECZOWNIK, uważany tylko jako wyraz, znaczy rzecz wszelką, albo wyobrażenie rzeczy. Uważany jako część zdania, wyraża tę rzecz, o któréj mówimy.
Przez Imie rozumiemy wyraz, którym rzecz lub przymiot rzeczy jakiej nazywamy: przez który myjawiamy drugim rzecz i przymioty, jakie chcemy; przez który, niby znak jaki, pokazujemu drugim przedmioty nieobecne, i ledwie nie stawimy je przed oczy.
Rzecz i Przymiot bardzo różnią się od siebie: tamta bowiem wyraża wszystko co jest czémkolwiek samo z siebie; ten zaś przez się być nie może, ale tylko z rzeczą i wyraża jaką ona jest [...]. Imiona tedy, któremi rzeczy, i te któremi przymioty nazywamu, różnić się muszą od siebie. Ztąd wynika podział Imienia na rzeczowne i przymiotne.
Uzyty [...] sam przez się wyraz Imie ważyć tyle będzie co Rzeczownik, a nigdy co przymiotnik.
Wszystkie wyrazy, składające mowę polską, dzielą się na dwa główne szeregi: piérwszy wyrazów odmiennych, drugi wyrazów nieodmiennych; a każdy szereg podziela się na cztéry części, z których każda ma własne nazwisko. Te nazwiska są następujące: w szeregu wyrazów odmiennych: 1) Imie, 2) Zaimek, 3) Słowo, 4) Imiesłów; w szeregu wyrazów nieodmiennych: 5) Przyimek, 6) Przysłówek, 7) Spójnik, 8) Wykrzyknik.
W szeregu wyrazów odmiennych piérwsze jest Imie, którém nazywamy rzeczy lub ich przymioty. Imie jest więc nazwisko rzeczy, lub jéj przymiotu. Imiona tedy stąd się zowią, jedne rzeczownemi czyli Rzeczownikami, drugie przymiotnemi czyli Przymiotnikami.
Zaimki nie tylko na to są potrzebne, aby zastępowały miejsce imion, ale nadto, mają tylko sobie właściwe znaczenie, do zrozumiałości mowy potrzebne, którego żadne imie wyrazić nie może.
Zaimek używa się za imie osoby lub rzeczy dla uniknienia powtarzania; abo się przydaje rzeczownikowi żeby go dokładniej odznaczyć: ja ty, on, ona, ono i t. d.
Przyimek jest wyraz nieodmienny (str. 5.) kładzie się zawsze przed imieniem, a częstokroć i przed innemi częściami mowy. Niektóre Przyimki czasem przybierają e dla miłego brzmienia, jako bez, od, nad, pod, przez, w, z.
Przyimek tak nazwany, że się kładzie przy imieniu dopomagając mu do wyrażenia różnych okoliczności, których ono ani swoją końcówką, ani odmianą przez przypadki wyrazić nie może: wynagradza zatem brak przypadków wyrażających rozmaite względy.
Ja imię rozdzielam na trzy osobne części mowy, te są: rzeczownik, przymiotnik i liczebnik, gdyż każda z nich ma swoje osobne znaczenie, odmianę i rząd.
Rzeczowniki, przymiotniki, zaimki i liczebniki nazywamy ogólnie imionami.
Imiesłów, wyraz gładko wymawiający się miłego brzmienia z upadkiem imienia i słowa utrzymać się nie może. Sprawmiotnik, jest jakoby przymiotnik ze sprawomianu wyrobiony, —zestawienie może na początek nie gładko brzmiące, ale z upływem czasu utrze się do słuchu.
Co się tyczy przysłówka „nie,“ pamiętać należy, że takowy spaja się właściwie tylko z imionami (rzeczownikami, przymiotnikami, imiesłowami...).
W starodawnéj polszczyźnie kładł się przyimek także po imieniu lub w środku między dwoma imionami, n. p. Nas dla wstał z martwych syn Boży. Ciebie dla, człowiecze, dał Bóg przekłuć sobie ręce, nodze obie. (Pieśń Bogar.).
Pierwsze cztéry klasy wyrazów [rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, liczebniki] stanowią wspólnie jeden oddział, który nazywamy imieniem (nomen), ponieważ służy każda z nich do oznaczenia czy to istoty, czy też przymiotu jakiéj osoby lub rzeczy, a zatem do nadania właściwego imienia istocie lub przymiotowi owéj osoby i rzeczy.
[...] Łacińscy gramatycy te trzy części mowy rzeczownik, przymiotnik i liczebnik obejmują pod jedną ogólną názwą jimię, s których piérwszą nazywają nomen substantivum, jimię rzeczowne, drugą nomen adjectivum, jimię przymiotne, trzecią nomen numerale, jimię liczebne, i poniekąd słusznie, gdyż w języku łacińskim, jak w sanskrycie i greczyznie, skłánianie tych trzech części mowy nie różni się pomiędzy sobą [...].
Imię jest trojakie: rzeczowne czyli rzeczownik, przymiotne czyli przymiotnik i liczebne czyli liczebnik.
Pierwsze cztéry klasy wyrazów stanowią wspólnie jeden oddział, który nazywamy IMIENIEM (nomen), ponieważ każda klasa służy tu do oznaczenia czy to istoty, czy też przymiotu jakiéj osoby lub rzeczy, a zatem do nadania właściwego i m i e n i a istocie lub przymiotowi owéj osoby i rzeczy.
Jakie części mowy podciągamy pod ogólny wyraz imię? O. Pod ogólny ten wyraz imię, podciągamy rzeczownik, przymiotnik i liczebnik; t. j. imię rzeczowne, imię przymiotne, imię liczebne.
Pyt. A któreż są nie odmiennemi [częściami mowy]?
Odp. Następne: Przyjimki, że najczęściej kładą się przy jimionach, lub odnoszą się do nich.
2re Przysłówki, że przy słowach kładą się zwykle, lub przymiotnikach słowowych.
3cie Spójniki, spajające czyli łączące zdania i okresy, i czasem rozłączające takowe.
4te Wykrzykniki, że się wykrzykuje w strachu nagłym gniewie, radości, lub biedzie nagłej i t. d.
Przyjimk należy stanowczo odróżniać od przysłówków, i nie mieszać w użyciu jich znaczenia. Jak przysłówki nieodstępnemi są od słów, wszędzie przed słowami się piszą; tak przyjimki nieodstępnemi są przed jimionami, to jest: rzeczownikami żywotnemi i nieżywotnemi, jakiekolwiek one noszą jimiona nazwiska lub nazwy, do wszystkich rodzajów, rzeczy i stanów też same służą.
Słusznie rzeczownik zowiemy także imieniem rzeczownem, każda bowiem rzecz musi mieć przecie swoję nazwę, swoje imię i tak np. rzecz, na której leżą zwykle książki i papiery nasze, ma imię „stół” [...].
Rzeczowniki, przymiotniki, zaimki i liczebniki nazywamy ogólnie imionami.
Co się tyczy przysłówka „nie,“ pamiętać należy, że takowy spaja się właściwie tylko z imionami (rzeczownikami, przymiotnikami, imiesłowami...).
Przyimki złożone piszą się razem: naokoło, wpośród, poza, ponad i t . p . a osobno tylko z: z pośrod, z popod, z za i t. p.; oczywiście także formy wzdłużone przyimków przed imionami: przede drzwiami i t. p.
Do części mowy odmiennych należą: rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, liczebniki i słowa (zwane niekiedy czasownikami). Pierwsze cztery gatunki wyrazów nazywają się także ogólnie imionami.
Przyimek z osobno przed imionami np.: z panem, z żalem, z tobą, z wielkim strachem, z trzecią osobą itp. Razem przed spółgłoskami głośnymi w wyrazach złożonych: b, b(i), d, dź [...] z, ź, np.: zbratać się, zdrobniały, zlepić, zrzynać [...].
Zaimki są to wyrazy, używane zamiast imienia osoby lub rzeczy, zamiast nazwy przymiotu czy właściwości, albo też zamiast nazwy liczby.
Wyrazy, oznaczające jakieś osoby, przedmioty, cechy, przymioty albo właściwości, a więc rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i zaimki, odróżniamy od innych części mowy i nazywamy imionami.
Dzielne było natarcie. Malczewski. Zacne są twoje sprawy. Kochanowski. Pogoda jest niepewna. Droga była męcząca. Bóg jest wszechmogący. Grecy byli wielkim narodem. Formę słowa być nazywamy w tych razach łącznikiem, a imię (rzeczownik lub przymiotnik) — orzecznikiem rzeczownym lub orzecznikiem przymiotnym.
W ten sam sposób utworzono nazwy miejscowe: Boryja, Bogoryja, Czartoryja, gdzie drugą część stanowi imię utworzone od czasownika ryć, jak w Kołomyja, wodomyja — imię utworzone od czasownika myć.
Części mowy, odmieniające się przez rodzaje, liczby i przypadki, nazywamy wszystkie razem imionami. Imionami są: rzeczowniki, zaimki, przymiotniki i liczebniki.
Chodzi tu oczywiście w pierwszym rzędzie o imiona, które nie były staremi oksytonami z długą rdzenną, bo ta się utrzymała, a w n. sg. z natury rzeczy wraz z przyciskiem musiała dostać intonację przeciągłą.
Nic w tem dziwnego, bo do innych momentów przybywa i to, że te przymiotniki są skojarzone nie tylko z rzeczownikami (lub mówiąc ogólnie imionami), ale także z czasownikami.
Imię (nomen), nazwa ogólna rzeczowników, przymiotników i liczebników.
II. Wyrazy jako całości ze względu na znaczenie (części mowy):
A. Wyrazy ★samodzielne: 1. imiona (nomina): a) ★rzeczownik (substantivum), b) ★przymiotnik (adiectivum), c) ★liczebnik (numerale).
Trochę rodzimych terminów gramatycznych zawiera jeszcze podręcznik S. Konarskiego [...].
Nomen substantivum proprium — imię, nomen (s. 8), substantyw (s. 6) własne, adiectivum — adiektyw, numerale cardinale — liczalne zawiesiste, ordinale — porządkowe, pronomen possessivum — dzierżawne, interrogativum — pytające, relativum — odnoszące.
Posługiwał się nim [polskim słownictwem gramatycznym] już S. Kleczewski znający takie terminy, jak litera — litera, skład mniejszy, vocalis — głośna, syllaba — syllaba, skład większy; quantitas — ilkość, etymologia — etymologija, wykład słów, nomen substantivum — imię, słowo osobiste, nomen adiectivum — słowo przydatne, nomen compositum — złączone.