terminów gramatycznych online
wyraz swojski
Język: polski
- Budowa wyrazów: Łoś II/1925
- Część II. O podziele i różnych nazwiskach wyrazów: Mucz/1825
- Część II. Rozdz. 4. Pisownia czyli ortografia polska: Jes/1886
- Część III. Pisownia: Mucz/1825
- Dodatek. Projekt ortografii polskiej w podręcznikach szkolnych: Uchw.AU/1891
- Głosownia: Król/1922
- Główne przepisy: Łoś/1918
- Kilka słów o etymologii właściwej jako sprawozdanie o niniejszej pracy złożone: Trz/1865
- Nauka I. O wyrazach, zgłoskach i głoskach: Sier/1838
- Nauka X. O przeciąganiu lub skracaniu zgłoski przedostatniéj: Sier/1838
- Nauka XII. O błędach w wymawianiu i pisaniu: Sier/1838
- Nauka o formach (Flexya): Mał/1879
- O cudzoziemskich wyrazach postanowienie tejże komis. eduk.: Oż/1883
- O źrzódłosłowie: DwBg/1813
- Objaśnienie co do liter właściwie polskich i przyswojonych: Oż/1883
- Pisownia: Kr/1897, Kurh/1852, Kon/1920, Król/1907
- Rozdział I. Rozbiór wyrazów w ogólności: Szt/1854
- Rozdział II. O źrzódłosłowie: Kop/1783
- System gramatyczny: Gaert/1927
- Słownik: Mon/1780
- Słownik, t. 6: S-Ś: SW/1900-1927
- Słownik, t. 7: T-Y: SW/1900-1927
- Wstęp do układu: Kop/1785
- Wyobrażenie, pojęcie, wyraz, znaki pisarskie, głoska, zgłoska, podziały wyrazów: Czep/1871–1872
Cytaty
Supinum: Słowo u Łacinnikow uczestnicze (verbum participiale) inni go Imieniem uczestniczym (nomen participiale) zowią. Grecy i Polacy takoż go nie znają, lecz miasto niego innych wyrazow swojskich zażywają.
Jeżeli jest wyráz swojski, szukać w swoim języku wspomnionym dopiéro sposobém źrzódła jego. Jeżeli jest wyráz przyswojony, źrzódła jego szukać potrzeba w tym języku, z którégo wypłynął, np. Sénát, z Łacińskiégo Senatus; Łacińskié zaś Senatus pochodzi od senex stary, bo od Sénatu czyli Rady, nié brano tylko starszych. Skąd wnośmy, jako do nauki źrzódłowéj, potrzebná jest wiadomość cudzoziémskich języków.
Dzieciom zarówna jest praca nauczyć się jakiegokolwiek wyrazu swojskiégo czy cudzoziemskiégo
Jeżeli jest wyráz swojski, szukać w swoim języku źrzódła jego: ieżéli jest wyráz przyswojony, źrzódła jego szukać potrzeba w tym języku, z którégo wypłynął [...]
Oprócz tego podziału dzielą się jeszcze wyrazy na: [...] 5) swojskie, tj. właściwie polskie, np. król, świécznik, Bogdan, potwierdzić.
Podwójnemi głoskami zowią się te, których w jednym wyrazie dwie się tuż przy sobie pisze. — Tak w swojskich jak przyswojonych wyrazach, piszmy podwójną spółgłoskę, gdy podwójna brzmi, np. abbrewiacja, oddać […].
W wyrazach swojskich czyli właściwie polskich zgłoska przedostatnia przeciąga się trochę np. szczęśliwy, pospolity, ograniczony; tu zgłoski: śli, li, czo, cokolwiek przeciągle się wymawiają.
Nie trzeba zmiękczać g, k, ch, przed ę, ani używać i zamiast y po ch w wyrazach swojskich.
Spółgłoski niby twarde g, k, biorą zawsze po sobie i, np. drogi, słodki; spółgłoski zaś h, ch, w wyrazach swojskich biorą po sobie y, a tylko w cudzoziemskich i, np. Sapiehy, chytry, historya, chimera.
Po spółgłosce niekréskowanéj ch, w wyrazach swójskich używa się y, a w przyswojonych i, np. chyba, uchylić — Chiny, Chili, Chiwa.
Wyraz [...] swojski, to jest zupełnie polski, np. ojciec, dobry.
[Zygmunt Sawczyński] A że i w swojskich wyrazach nieraz dopiéro cofnięcie się wstecz, w przeszłość lub odniesienie do języków pokrewnych wyjaśnić może nieraz pierwiastek, pochodzenie i znaczenie wyrazu, tego nie potrzeba szczegółowo dowodzić.
Ze względu na pochodzenie wyrazy bywają: pierwotne i pochodne, oraz swojskie i cudzoziemskie. Pierwotne są to wyrazy, które od innych nie pochodzą […]; pochodne, które od innych wyrazów pochodzą […]; swojskie t.j. właściwie polskie […]; cudzoziemskie, są to wyrazy z cudzoziemskiego języka do polskiego przybrane [...].
Wyrazy swojskie na ja, np. szyja, nadzieja, mają szyi, nadziei: niektórzy piszą szyji, nadzieji — zupełnie niepotrzebnie.
[Zagórowski Franciszek] "Rada więc J. Maćkowskiego, (wprzód była Kopczyńskiego) żebyśmy na wzór wyrazów swojskich szyja, żmija, pisali obce history-ja, mani-ja, i tym podobne, jest przeciwną jiloczasowi łacińskiemu i polskiemu".
I dla tego na końcu abecadła po w, jej miejsce następuje jako najbiedniejszej we wyrazy swojskie.
Zamiast cudzoziemskiego: x używamy: ks lub gz, nie tylko w wyrazach swojskich, jak: księga, ksiądz, księżyc, książę, alé i w obcych a spolszczonych.
Ś — ss a) wyrazy swojskie: ś np. Śląsk, ślub, koślawy, wiśni, czereśnia, ślad, ślę...
W wyrazach swojskich spółgłoski k', g' przed samogłoską e piszemy przez ki, gi (np. kieł, wielkie; zgiełk, drogie); tak też i w wyrazach przyswojonych te same spółgłoski przed e pisać należy, t. j. pisać i tutaj: kie, gie, jak to już w rzeczy samej od dawna przyjęto we wszystkich wyrazach z miękkim k' i w wielu z miękkim g'.
Swojski [...] 2. krajowy, nie zagraniczny, rodzimy, ojczysty [...] Wyrazy swojskie i cudzoziemskie.
Wyraz, u, lm. y [...] 3. słowo, brzmienie jedno- lub kilkugłoskowe, jako znak pojęcia: Wszelki głos człowieczy, wyrażający jakiekolwiek wyobrażenie, zowie się wyrazem. Kopcz. Wszelki W. mowny znaczy jakieś wyobrażenie myślne. Kopcz. W. kunsztowny, naukowy, terminus technicus, wyrazosłów. Perz. Znaczenie wyrazu. W. pierwotny, pochodny, swojski, cudzoziemski, przestarzały, naukowy ( = termin naukowy), rubaszny, gminny. W. utarty. Tworzyć wyrazy. Budowa wyrazów. W. dwuwykładny. Troc. (= homonim). W. podły, wysoki, lekarski, łowczy. Troc. W. żartobliwy. Troc.
W wyrazach swojskich i przyswojonych, wyjąwszy nazwiska, jak Gebhardt, Kenilworth, należy pisać gie, kie (Z. Rejowski), a więc: angielski, algiebra, ankieta, ewangielja [...]
Tak samo, w nielicznych zresztą, wyrazach swojskich, w wyrazach urobionych na sposób obcy; a wreszcie mających pochodzenie słowiańskie.
Tak samo dla jednych wyraz gemza jest oczywiście obcym, innym zaś giemza wydaje się wyrazem swojskim i t. d.
§ 179. W wyrazach obcych piszemy ge, ke (nie: gie, kie): geografja, geometrja, generał (albo jenerał) [...] i t. p. W wyrazach zupełnie spolszczonych lub odczuwanych jako [wyrazy] swojskie piszemy gie, kie: Giedymin, Jagiełło, giermek, szwagier; bankier, likier, cukier i t. p.
Akcenty. [...] Wzmocnienie głosu na pewnej zgłosce nazywamy przyciskiem. W niektórych wyrazach swojskich przycisk posuwa się o jedną zgłoskę wstecz: okolica, wogóle, szczegóły, obce zaś zachowały przycisk rodzimy: opera, muzyka, gramatyka i t. p.
§ 130. Suf. -'oł < -elъ: popioł FI., żywioł BZ. [...]. Także zapożyczone, przystosowane do [wyrazów] swojskich: angioł — angelus, kościoł < castellum — templum Fl.
Ponadto przedmiotem badań językowych jest materjał słowny, t. j. zasób wyrazów swojskich i obcych z punktu widzenia ich pochodzenia z uwzględnieniem rozmaitych zakresów kultury umysłowej i materjalnej.