terminów gramatycznych online
e ruchome
Język: polski
- Dialekty języka polskiego: Nitsch/1923
- Głosownia: Mał/1863, Mał/1879, PolTerm/1921, Król/1922
- Głosownia (Fonetyka): Kr/1917
- Historyczna fonetyka czyli głosownia: Rozw/1923
- Nauka o głoskach: Szob/1923
- Słowniczek: Gaert/1927
Cytaty
Samogłoska ъ miała brzmienie [...] najprawdopodobniej krótkiego o lub u. [...] Od czasu, jak zaginęło jéj właściwe brzmienie w polszczyźnie, zastępujemy ją najczęściéj przez e [...]. Takie e nazywamy zastępczém. Możnaby je nazywać także wstawném (euphonicum) albo ruchomém.
Odrębność tego rodzaju e stwierdza się mianowicie przez to, że jest to w tém użyciu e ruchome, wstawiane lub też i niewstawiane, a to stosownie do natury wypadku; np. mówimy miecz, miecza, pies, bez [...]; przeciwnie mówimy bzu (nie bezu) i psa (nie piesa), ponieważ w formach tych doskonale możemy się obyć bez takiej wstawki.
W tém tedy jest naoczna różnica między rodzimém e i ê, a ruchomém czyli wstawném e, któregośmy pochodzenie tu opisali.
Samogłoska e ruchome. § 122. Często między dwiema spółgłoskami zjawia się lub znika w wyrazach samogłoska e: matka, matki, matce, matkom — matek [...] albo: palec — palca, palcem, palce, palcom [...]. Samogłoska ta jest to tak zwane e ruchome; powstała ona z dawnych krótkich samogłosek prasłowiańskich ŭ lub ĭ, które w zgłosce otwartej uległy zanikowi, np.: matŭ-ka, jodŭ-ła, łŭ-za, lĭ-wa, sŭ-nu, stołŭ-ka zmieniło się na: mat-ka, jod-ła, łza, lwa, snu, stoł-ka; w zgłosce zaś zamkniętej zmieniły się na e, np. ma-tŭk, gło-wŭk [...] zmieniło się na matek, głó-wek [...].
Samogłoska e ruchome zmienia czasem poprzedzającą spółgłoskę twardą na odpowiednią miękką, np. panna—panien, trumna — trumien [...] Stało się to w tych razach, gdy e ruchome powstało z prasłowiańskiej samogłoski krótkiej ĭ miękkiej (w zabytkach starosłowiańskich jest oznaczana literą ь), tymczasem pierwotna samogłoska ŭ twarde (starosłow. ъ) nie zmieniała poprzedzającej spółgłoski: główka—główek, domki—domek, łby—*łeb* itp.
Zmiany głoskowe. Zmiany żywe i historyczne. Wymiany głoskowe (oboczności). Głoski oboczne. Głoska podstawowa i oboczna. Upodobnienie głoskowe (do przedniej głoski czyli wsteczne, do następnej głoski czyli postępowe, pod względem artykulacji krtani, pod względem miejsca artykulacji w jamie ustnej, pod względem stopnia rozwarcia narządów mowy). Stosunek chronologiczny zmian głoskowych. Wzdłużenie (samogłoski podstawowej). Stwardnienie i zmiękczenie spółgłosek. Iloczas. Samogłoski długie i krótkie. Dwugłoski. Półsamogłoski (mocne i słabe). Samogłoska e ruchome. Przestawka głosek.
e ruchome. W wyrazach: dech, tchu, pies, psa mamy do czynienia z e, powstałem z ъ i ь (wypadające).
Samogłoska e, ulegająca wymianie ilościowej, dla swej własności zjawiania się i zanikania w grupach pokrewnych wyrazów i form gramatycznych, nazywa się e ruchomem. [...] E ruchome może występować w dwojakiej odmianie, ma bowiem przed sobą raz twardą, to znowu spółgłoskę miękką.
Co do e ruchomego, to obok literackiego deszcz — deszczu stają gwarowe meχ — meχu [...].
Brak ruchomego e przed k c t s [...].
Przyimki tworząc całość ze swym przypadkiem podlegają tym samym normom i w dawniejszym języku, podobnie jak w starej czeszczyźnie, mają »ruchome« e, gdy w zgłosce rdzennej imienia było słabe jer, i na odwrót, nie mają samogłoski, jeżeli zgłoska rdzenna imienia ma pełną samogłoskę.
Ruchome e, p. samogłoski.