język staropolski

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Trz/1865
• Mał/1879
• Kr/1897
• SW/1900-1927
• Kr/1917
• ŁośFl/1923
• Nitsch/1923
• Rozw/1923
• Łoś II/1925
• Gaert/1927
• Łoś III/1927
• Dor/1958–1969

W staropolskiém bardzo rzadko pojawia się ten aoryst pojedynczy i to tylko w osob. 3

§. 75. Przyrostek -ma. Przyrostek ten tworzy w języku staropolskim imiesłowy czasu teraźniejszego strony biernéj; dodaje się zaś do pierwszego źródłosłowu, przyczém końcowa samogłoska źródłosłowu na o wątleje; i źródłosłowy spółgłoskowe przybierają idąc za analogiją z tamtymi to o.

Posiadał je obok tamtych form sam tylko język staropolski i staroczeski, np. spad albo spadw wszed albo wszedw.

Analogicznie do tego w staropolskim mówiono grześć, pogrześć, od pierwiastku grzeb- (greb).

To też dzisiejszy język polski w wielu szczegółach znacznie różni się od języka staropolskiego, którym mówili przed wiekami nasi przodkowie.

W języku staropolskim istniała samogłoska an (a nosowe).

[...] ikra lub (czasem w Małopolsce) po staropolsku łyda.

W dzisiejszej i starszej polszczyźnie są i były w zakresie fleksji wahania: wołamy dziś człowieku! lub człowiecze! w stp. Ms. l. poj. brzmiał przy człowiece lub przy człowieku. Stąd pochodzi wahanie w ustalaniu liczby deklinacyj: gdybyśmy chcieli trzymać się zasady, że w zakresie każdej deklinacji wszystkie przypadki mają własne stałe końcówki, to rzeczownik człowiek musielibyśmy zaliczyć do dwu deklinacyj różniących się formą wołacza: człowiecze lub człowieku.

Język stp. zachował też dawną formę M. imiesłowu teraźniejszego czynnego: ponęca, rzekę (=rzekąc) Kaz. Śwkrz. Ty wstanę smiłujesz się FI. 101. Używa się też forma M. imiesłowu czynnego przeszłego: usłyszew to kroi Kaz. Śwkrz., zawsze na -w, nawet po spółgłosce np. wszedw chwalić będę FI. 117. Te formy imiesłowowe czasu teraźniejszego i przeszłego używają się jeszcze w XV wieku.

Są czasem różnice w porównaniu z innemi językami słowiańskiemi, ale nic to dziwnego, bo te typy akcentuacyjne były żywe i zwłaszcza pierwszy szerzył się kosztem drugich, ale i naodwrót, zwłaszcza w lechickiem, gdzie drugi typ (bez apofonji) spłynął z typem krótkowokalicznym prosić. W każdym razie panuje zgoda między stp. a k.-słowińskiem.

Różnice co do rozkładu między dzisiejszym językiem a starszym, zwłaszcza zaś staropolskim (do końca XV w.), oraz między językiem kulturalnym a narzeczami dotyczą po części szczegółów, po części pewnych kategoryj. Zajmiemy się przedewszystkiem tym drugim punktem.

W formach, dziś i od dawna nieużywanych, tylko w stp. języku znanych, bez -c, t. j. dawnych nom. mamy -ę.

Obok nijakiego biodro mamy gwarowe: biedra i również żeńsk. stpols.: obnażywszy biodrę panieńską BZ. Judith 9, 2; wojsko w języku staropolskim występuje z końcówką żeńską np. w BZ.: Na wszej jego wojsce Ex. 14. 4. Książeta wszej wojski Ex. 14, 7.

W języku stp. także inne imiona obce często traktowano jako nieodmienne, np. w przebytkach Cham (zam. Chama) FI. 77, 56, [...].

Gwary zachowują z jednej strony mnóstwo archaizmów i pozwalają zrozumieć łączność języka staropolskiego z dzisiejszym językiem kulturalnym, z drugiej zaś strony są żywem źródłem dla odświeżania i wzbogacania języka literackiego (Tetmajer, Żeromski, Reymont i w. i.).

Staropolski «właściwy dawnej Polsce lub dawnym Polakom; powstały, używany w dawnej Polsce» [...]. Formy złożone używane były w języku staropolskim jeszcze w wieku XV, w którym stopniowo zaczęły wychodzić z użycia. SZOBER Gram. 296.