polszczyzna

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Rot/1616
• Kn/1621
• Kus/1646
• Dąb/1759
• Tr/1764
• Klecz/1767
• SzyGram/1767
• SzyPocz/1770
• Dudz/1776
• Kop/1778
• Kop/1783
• Kop/1785
• Ant/1788
• L/1807–1814
• Prz/1816
• Marc/1833
• Łaz/1861
• SWil/1861
• Malin/1869
• Oż/1883
• Jes/1886
• Kr/1897
• SW/1900-1927
• Kr/1917
• Benni/1923
• ŁośFl/1923
• Nitsch/1923
• Rozw/1923
• Łoś II/1925
• Łoś III/1927
• Dor/1958–1969

Jesliże by tedy w tych książkách cokolwiek poprawy potrzebowáło/ ábo się z Polsczyzną dobrze nie zgadzáło/ proszę czytelniká łáskáwego/ áby się tym nie obrażał [...].

Proszę ale bacznego Czytelniká, jezlibymu nieco przed Oczy tákowego przýszło, coby się z polszczezną niedobrze zgadzáło żeby się tym nie obrażał, ale polepszył.

Mowię na kształt á nie cale tak, bo na o trzeba przybierać ust, i nachylać jego brzmienie ku e, niby formując śrzednie brzmienie między ó i e, czego Polską literą wyrazić nie mogę, bo żadnej w Polszczyźnie z tákim brzmieniem nie masz.

[...] Toż mowić o inszych, jako to cichy, czysty, cienki, etc. od ktorych umniejszające słowa w samej tylko Polszczyźnie dobrze znaczyć mogą.

P. Ktore osobliwie litery trafia się przez omyłkę opuścić w Polszczyźnie?

Spadkow w Polszczyźnie jest siedem: Mianujący, Rodzący, Dawający, Oskarzający, Wzywający, Nazywający, Opowiadający.

Sposob nieograniczony ztąd się nazywa, iż do żadnej w szczegulności osoby nie ściąga się, lecz każdej służyć może. W Polszczyźnie łatwo go poznać ztąd, iż prawie zawsze kończy się na literę ć z akcentem, albo na sylabę dz, jako: ścigać, biedz.

Nie wielu podobno znajdziemy tak doskonałych w Polszczyźnie, ktòrzy by wszystko prawie wiedzieli, ani tak nieświadomych tego języka, ktòrych by wszystkiego uczyć potrzeba.

Kto umie dobrze wymawiáć Polszczyznę, potráfi łátwo wymawiáć i Łácinę, dla wielkiégo w obojgu podobieństwa ták co do Litér i Známion (z czégo dwojgá składa się nászá i łacińska mowá pisána) jáko co do réguł wymawiánia.

1. w Polszczyźnie zawsze prawie przeciąga się trochę dłużej sylaba przedostatnia; w Łacinie zaś czasem się taż przedostatnia skraca.

Nié mámy jeszcze żádnego w téj mierze Słownika Polskiégo, któryby saméj uczył Polszczyzny [...].

[...] przeto, nieznane ojczystych Słów, robimy śmieszną mieszaninę cudzoziemczyzny z Polszczyzną [...]

Pókazawszy podobność wytykam wszystkie różnice, które tak względém Głosek, jak względém Znamión Pisarskich, tudzież względem skrócéń, a nakoniec względem lloczasu, czyli Prozodyi, zachodzę między Łaciną a Polszczyzną.

W Polszczyznie dobrze się na ten czas wyraża tym sposobem.

POLSZCZYZNA, -y, ż., zbiór tego wszystkiego, co się Polskim zwać może, język [...]. Słusznie im przy Greczyznie, Słowiańszczyznie, Polszczyznie, i po Łacinie umieć. Pim Kam. 375.

W Przystępie do Śpiewów Homera i Kwinta przyrzekłem był prawoświatłym Rodakom umieścić pod osobną Rubryką mojego Staroświatniczego Klucza obszerną Rozprawę o Polszczyznie, bo mając nieutłumiebne przekonanie o prawocie i obfitości źródeł mojej mowy macierzystej, tudzież o foremnościach jej nakłoniebnych cząstek, tak w słowieniu jak w piśmieniu, sądziłem moją powinnością wytłomaczyć się z Piśmienniczej wolności, jakiej w moich dziełach, a mianowicie w niniejszych, Przekładaniach i Wyjaśnieniach, tu i owdzie użyłem [...].

Dopełniając tu przyrzeczenia, muszę powtorzyć warunki, pod ktoremi niniejszy Artykuł wypracować obiecałem: 1) piszę o wdziękach i wadach Polszczyzny nie dla Wykluczeńcow (Prophanis) lecz dla Tajnioznawcow (Adeptis) [...].

Dla tych to powodów, chcąc się przyczynić sprostowaniu i polepszeniu omylney mowy w ustach uczących się po polsku mówienia Litwinów, ułożyłem ninieysze reguły (ośm części mowy polskiéy) czyli klucz niejakiś do polszczyzny chcącym nią wyżéy traktować.

[…] Największą część słów obcych (przyswojonych), zawierających w sobie dwugłoski au, eu, wymawiamy dziś, nawykli już do obczyzny, po obcemu, a nie w duchu polszczyzny, np. Europa, autor, eufońja.

[…] Jakkolwiek końcówka a z rodu swego jest przeznaczoną dlá rodzaju żeńskiego, jednakże na odwrót tak w łacinie, jak w polszczyznie łączy się z rzeczownikami osobowemi rodzaju męzkiego […].

Forma nijaká liczby mnogiéj na a zaginęła w dzisiejszéj polszczyznie, jakkolwiek jistnieje w starosłowiańskim i czeskim […].

Chociaż pobłażamy zwykle starym ludziom, którzy w naukach nawykli do obcych wyrazów używania tak w mowie jakoteż w pisowni swojej; młodszym jednak zostaje pole wolne do poprawienia, i konieczność lubienia polsczyzny, nakazuje naukowość głębsza, co do wszech wyrazów naleciałych i nam niewłaściwych obcych, zakłopotanie się liczne znajduję ciągle u rozmaitych pisarzów.

Polsczyzna nie przestaje pozbywać się dechowych tych współgłosek h ch, a przyjmuje dobitniejsze na tem miejscu g k ż dze dże, i to ciągle przemienia dawne stare wyrazy jakoto: tęschnota na tęsknota; tęchlina, ze wsuwką s, tęsklina i t. d.

Fredro Jędrz. Max. [Jędrzej] "Nie Greczynowie albo Łacinnicy tylko szczycić się mogą języka swego ozdobami dosyć nie ubogo wszystkiemu sprostać może tak wybornie, albo podło dogadzając, jak kto popracować w Polszczyźnie; albo opuszczoną wymową odbyć co usiłuje".

Nowsza polszczyzna najzwyklej używa formy osobowéj, mianowicie w prozie.

W każdym z tych działów podane są główne właściwości polszczyzny, tudzież ich objaśnienia naukowe w formie, o ile można, przystępnej, zrozumiałej.

W tym najstarszym okresie piśmiennictwa, z powodu przyjęcia wiary chrześcijańskiej od Czechów, polszczyzna wyrobiła sobie znaczną ilość wyrazów pod wpływem języka czeskiego, dotyczących życia religijnego i kościelnego, np. biskup, papież, proboszcz, krzyż, ołtarz, klasztor, kościół itp.

Zupełnie pobieżna obserwacja przekonywa nas od razu, że polszczyzna bywa bardzo różnorodna.

Prócz tych związków dawnych zaznaczyć trzeba na pd.-zachodnim Śląsku późniejszy, zewnętrzny wpływ czeski, polegający na przejmowaniu czeskich wyrazów, polszczyźnie nieznanych [...] lub na nadawaniu słowom polskim formy czeskiej [...].

§ 63. W czasie teraźniejszym w zakresie końcówek osobowych zachodzi pewna różnica między językiem polskim a starosłowiańskim: 1. l. p. stsł. -ą, p. -ę; różnica wyłącznie fonetyczna, polegająca na tem, że końcówka ta była krótka, a każda samogłoska nosowa krótka wyraża się w polszczyźnie przez -ę.

W ostatnich kilkunastu latach zapanował żywy ruch na polu językoznawstwa polskiego, które z jednej strony bada szczegóły rozwoju polszczyzny, a z drugiej wychodzi poza ramy polskie.

Co się tyczy stałej akcentuacji wyrazów i grup, to polszczyzna przedstawia dziś, jak wiadomo, typ przycisku pod względem miejsca nieruchomego i nieswobodnego, to znaczy przycisk nie tylko pozostaje, ogółem biorąc, w obrębie form jednego wyrazu na tej samej zgłosce, ale także w ogóle pada we wszystkich wyrazach na tę samą zgłoskę, mianowicie przedostatnią.

W polszczyźnie zaś właśnie pod wpływem przyrostka, często używanego dla oznaczenia miejscowości -sko < -ьsko, dawne formacje na -iszcze zostały zastąpione przez nowe na -isko, będące produktem kontaminacji: -išče ┼ -ьsko.

D. I. du.

§ 253. Prasł. końcówka -ama utrzymała się w polszczyźnie, ale wcześnie pod wpływem analogji do form deklinacji I i II była zastępowana przez -oma, -ema.