abecadło polskie

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Szum/1809
• SWil/1861
• Malin/1869
• Oż/1883

Całe abecadło polskie, tak się drukuje i wymawia:

1) Wielkie abecadło: A Ą B B' C Ć D E Ę F F' G H I R L Ł M M' N Ń O Ó P P' R S Ś T U W W' X Y Z Ź Ż.

2) Małe abecadło: a ą b b' c ć d e ę f f' g h i j k l ł m m n ń o ó p p' r s ś t u w w' x y z ź ż.

R, nieod. m. ośmnasta głoska abecadła polskiego, należy do współgłosek; podług organu którym się wyrabia jest podniebienną, drgającą; według czasu brzmienia odbitą, t. j. niemogącą się przedłużać; co do łatwości wymawiania płynną, przy jakiémkolwiek natężeniu powietrza użytego na jéj wydanie niezmienną; co do tonu, dźwięku i jego mocy twardą, najtwardszą ze wszystkich współgłosek; nie ma odpowiadającéj sobie miękkiéj, ale tylko niby miękką, syczącą: rz, która wymawia się jak twarde ż (oprócz kilku wyrazów pierwotnych i ich pochodników, gdzie nie ma rzeczywistego rz. np. mar-znąć, r-znąć, rżéć, rżysko). R przed samogłoskami przechodzi bardzo często na rz dla złagodzenia twardego brzmienia; szczeg. gdy staje przed e zawsze się przemienia na rz, tak, że oprócz wyrazu reż i zakończenia przymiotników np. stare, szare, tylko wyrazy przyswojone z cudzoziemskiego mają re nie przemienione, a wszystkie wyrazy od téj zgłoski poczynające się (prócz reż) są cudzoziemskie; w wyrazach polskich ta przemiana ustawicznie się powtarza, np. dwór, dworze, pióro, piórze, mara, marze, marzyc, stary, starzy, twór, tworzenie, stworzyciel, i t. p. Gdzie w wyrazach innych narzeczy słowiańskich jest głoska r a w polskiém brzmi ż, tam powinno pisać się rz, np. rieka, rzeka, morit’, morzyć. W wyrazach całkiem przyswojonych z łacińskiego, francuskiego i niemieckiego, znajdujące się na końcu r zwykle na rz jest zamienione, np. cemeterium: cmentarz, corridor: korytarz, Gerber: garbarz, Riemer, rymarz; niekiedy lubo rzadko, powtarza się to nawet na początku lub w środku, np. romanus, rzymski. R lub rz, gdy opierają się na o w ostatniéj sylabie lub w wyrazie jednozgłoskowym polskim, zwykle je ścieśniają, np. zbiór, tór, bór, mórz, twórz; na téj saméj zasadzie bywa też i e, ścieśniane niekiedy, np. sér, stér; w zakończeniu jednak słów, rz nigdy e nie robi ścieśnioném, np. uderz, mierz; w cudzoziemskich zawsze e i o zostaje otwarte. R w polskich wyrazach nigdy się nie podwaja; podwojone w cudzoziemskich, po przyswojeniu, albo się pisze przez jedno, np. irytować, albo zostaje podwojone; rh w cudzoziemskich, po przyswojeniu zawsze się pisze tylko przez r, np. retoryka, rumatyzm. R, z powodu swéj największéj twardości, dało powód do następnego wyrażenia: Przedtém A, B, ledwo mówił jęcząc, Teraz R łacno mówi nic się nie męcząc; t. j. dawniéj lada co było mu trudném, a teraz i rzeczy trudne przemaga. R, jako skrócenie [...].

[...] I w takim to niekorzystnym położeniu w stosunku do Gramatyki znajdują się wszystkie abecadła słowiańskie, od Głagolicy i Cyrylicy począwszy, aż do naszego obecnego, w gruncie rzeczy Seklucyjanowego abecadła polskiego, ze wszystkich nájniedogodniejszego dlá umiejętności językowéj [...].