terminów gramatycznych online
głoska nosowa
Język: polski
- Cz. I. Powierzchność języka. Rozdział I. O głosie: Kop/1817
- Część I. O głoskach: Mucz/1825
- Część pierwsza prawideł gramatycznych albo początkowania: Szum/1809
- Część pierwsza. O wymawianiu liter: Lor/1907
- Fonetyka opisowa: Benni/1923
- Historyczna fonetyka czyli głosownia: Rozw/1923
- Imiesłów: Br/1848
- Nauka I. O wyrazach, zgłoskach i głoskach: Sier/1838
- Nauka o głosce: Kl/1939
- Nauka o głoskach: Szob/1923
- O głoskach: Mroz/1822
- Słowniczek: Gaert/1927
- Słownik, t. 1: A-G: SW/1900-1927
- Słownik, tom V (Nie-Ó): Dor/1958–1969
Głoski nosowe. Głoski, w których artykulacji jako jeden z rezonatorów bierze udział jama nosowa: częściowe bądź całkowite obniżenie podniebienia miękkiego umożliwia przepływ przez jamę nosową tłoczonego z płuc strumienia powietrza. Nosowe mogą być zarówno samogłoski, jak i spółgłoski (a także półsamogłoski).
Cytaty
IV. Co do używania głosek nosowych ą, ę.
Iż głoski nosowe ą, ę, zbyt ściśnionemi ustami, tak iż głoskę ą niby u, a głoskę ę niby yn wymawiaią, np. daiun, piszun, dain, piszyn, zamiast: daią, piszą, daię, piszę.
I tak, są dźwięki, czyli głoski wargowé, np. b, p, m, zębowé, np. z, językowé s, nosowé ą, ę.
Głoskę nosowa m, wyrabiamy wargami podobnie jak głoski b, p, z tą jednak różnicą, że przy wyrabianiu głoski m pędzimy głos w kanał nosa.
Toż samo rozumi się o głosce nosowej n, która wyrabia się na podniebieniu tak jak się wyrabiają litery nienosowe d, t.
Głoski d, t, n, wyrabiają się wszystkie iednakowém poruszeniem języka, przecież nosowa głoska n spływa we wszystkich językach na cieńszą samogłoskę i [...].
O głoskach podniebiennych. 1. Liter podniebiennych głosowych mamy pięć d, ł, n, r, t. Z tych wszystkich głosek litera ł, jest najłatwiéjsza do zmiękczenia […]. 2. Głoski d, n, t, wyrabiają się wszystkie prawie jednakowém poruszeniem języka; z tą tylko różnicą, że wymawiając głoskę d silniéj dech pędzimy aniżeli przy wymówieniu t, a dla oddania n przyłożywszy język do podniebienia, dech pędzimy w kanał nosowy. Jednakże mimo to n, może spływać na samogłoskę cieńszą i; głoski zaś d, t, zwykle opierają się na grubéj samogłosce y. Jeżeli zaś głoski te spływają na cieńszą samogłoskę i, natenczas tworzy się brzmienie syczące. Przyczyna tego jest w wymawianiu tych głosek. Albowiem trudno wznieść koniec języka ku podniebieniu tak, aby się i inne części języka nie wzniosły; kanał zatém ścieśniony dla wyrobienia cieńszéj samogłoski i, ścieśnia się jeszcze bardziéj; gdy w nim dla d, n, t, koniec języka ku podniebieniu wznosimy. Lecz to zbyteczne ścieśnienie kanału ust nie może szkodzić głosce nosowéj n, bo przy jéj wyrobieniu pędzimy powietrze w kanał nosa [...].
Wiele nawet głosek bierze swoje nazwiska od organów, które są najpotrzebniejsze do ich wymówienia; ztąd jedne z nich nazywają się wargowe, a inne zębowe, podniebienne albo językowe, [głoski] nosowe, gardłowe.
W imiesłowach pochodzących od słów zakończonych na ąć, które w czasie przeszłym dla dźwięczniéjszego wymówienia mogą tracić jedną głoskę nosową, albo tracić ją zupełnie; n. p. ukląkłszy, ubiegłszy, umilkłszy, zamiast uklęknąwszy, ubiegnąwszy, umilknąwszy.
Głoska, i, lm. i [...] 2. X samogłoska. Troc. G. prosta (= jedną literą pisana). G. składana (= dwiema a. trzema litrami pisana, dwugłoska). G. przez nos (= nosowa, nosówka). G. długa, krótka.
Głoski nosowe.
W języku polskim są tylko dwie samogłoski nosowe: ą i ę. W portugalskim jest ich pięć:
am — nosowo a, em — nosowe e, podobnie jak polskie ę,
im — nosowe i, prawie jak iń,
om — nosowe o, jak polskie ą, um — nosowe u.
Głoski nosowe mogą być zarówno samogłoskami, jak i spółgłoskami.
Głoski nosowe [...] są głoskami dźwięcznymi.
Następuje więc zgęszczenie powietrza w jamie ustnej, a następnie raptowne przerwanie zwarcia, tak zwany»wybuch«. Dlatego też zwarte głoski są jednocześnie wybuchowe i chwilowe, — nie mogą być dowolnie przedłużane, podczas gdy np. [głoski] nosowe mogą trwać póty, póki starczy tchu; pod tym względem więc te ostatnie mogą być nazwane trwałemi.
§ 35. Głoski połotwarte.
Między zwartemi i szczelinowemi z jednej strony, a otwartemi czyli samogłoskami z drugiej, umieściliśmy osobną grupę półotwartych, która obejmuje w jedną całość głoski typu r i l, tak zwane płynne, i typu n m, czyli nosowe. Ze stanowiska stopnia otwarcia (por. § 19) zazwyczaj nosowe bywają zaliczane do zwartych, a płynne do szczelinowych, tymczasem są ważne powody przeciw temu.
Głoski są bardzo rozmaite co do rozwartości narządu mownego przy ich wymawianiu, a także co do innych cech charakterystycznych, a stąd podziały na samogłoski (vocales), sonorne, spiranty i zwarte, na dźwięczne i głuche, ustne i [głoski] nosowe itd.; a ich ewolucja bezpośrednio jest także od tego zależna.
Zasadniczo jest zrozumiałe, że opuszczenie języczka (uvula), które jest warunkiem nosowości, bardzo łatwo może być pod wpływem poprzedzającej lub następującej nosowej głoski przetrzymane lub wcześniej uskutecznione i w ten sposób na głoskę ustną rozszerzone.
★Głoski, najmniejsze elementy wymawianiowo-słuchowe. Dzielą się ogólnie na: [...] b) (ustne) ★czyste i ★nosowe (nasales).
Nosowe, p. głoski; p. samogłoski; p. spółgłoski.
Przy wymawianiu głosek ǫ (ortograficzne ą), ę podniebienie miękkie się opuszcza, a powietrze wychodzi zarazem jamą ustną i nosową. [...] Przy wymawianiu spółgłosek m, ṁ, n, ń jama ustna jest zamknięta, podniebienie miękie opuszczone, a powietrze uchodzi samą jamą nosową [...]. Głoski, przy których powietrze uchodzi w całości lub częściowo jamą nosową, nazywają się nosowymi.
Nosowy przym. od nos 1. w zn. 1: [...] ∆ jęz. Głoska (spółgłoska, samogłoska) nosowa «głoska (spółgłoska, samogłoska) wymawiana przy opuszczonej pozycji podniebienia miękkiego»: W dialektach ludowych utrzymanie jasnego e przed spółgłoską nosową jest rzeczą rzadką. NITSCH Wyb. II, 321. Samogłoski nosowe ą, ę są istotną cechą naszego języka, których się naruszać nie godzi. ŚNIAD. Listy 17. ∆ Infiks nosowy «element fonetyczny „ŋ” nie oznaczony w pisowni polskiej oddzielną literą (np. w wyrazie lęgnąć — wymawianym: leŋnąć)» [...] nosowa w użyciu rzeczownikowym «głoska (spółgłoska, samogłoska) nosowa»: Dawne kń- przed nosową rozpodobnialiśmy w kś- ksiądz z kniądz. BRÜCK. Jęz. 128. [...] // L.
Nosowy przym. od nos 1. w zn. 1: [...] ∆ jęz. Głoska (spółgłoska, samogłoska) nosowa «głoska (spółgłoska, samogłoska) wymawiana przy opuszczonej pozycji podniebienia miękkiego»: W dialektach ludowych utrzymanie jasnego e przed spółgłoską nosową jest rzeczą rzadką. NITSCH Wyb. II, 321.