samogłoska nosowa

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Kop/1780
• Kop/1783
• Kop/1785
• Szum/1809
• DwBg/1813
• Kop/1817
• Mroz/1822
• Jak/1823
• Mucz/1825
• Bor/1830
• Rozp/1830
• Sier/1838
• Żoch/1838
• Br/1848
• Such/1849
• Kurh/1852
• Szt/1854
• Morz/1857
• Łaz/1861
• SWil/1861
• Mał/1863
• Malin/1869
• Kam/1870
• Czep/1871–1872
• Lerc/1877
• Mał/1879
• Malecz/1882
• Oż/1883
• KarłT/1885
• Jes/1886
• Kr/1897
• SW/1900-1927
• Lor/1907
• Kr/1917
• Kon/1920
• PolTerm/1921
• Król/1922
• Benni/1923
• ŁośFl/1923
• Nitsch/1923
• Rozw/1923
• Szob/1923
• Łoś II/1925
• Gaert/1927
• Łoś III/1927
• Kl/1939
• Dor/1958–1969
• Kor/1961

Samogłoski a, e [...] gdy są nosowé, piszą się z półmiesiączkiém u dołu ą, ę.

W szczególności mówiąc, mámy w Polszczyznie Samogłoski otwarté, ściśnioné i nosowé [...].

[...] odbicié bowiém tchu między podniebiéniém i wewnętrznym nosa otworém, czyni dźwięk samogłosék nosowych.

Jeżeli znamionujémy nosowé Samogłoski ą, ę, przeto że się przygłosém od innych róznią, zacoż Samogłoski ściśnioné, á, é, ó, rożniącé się w wymáwianiu od otwartych, a, e, o, nié mają być kréskowané?

Pokazuję: 1. gdzie się mają pisać Głoski większé 2. gdzie się mają pisać Samogłoski otwarté, gdzie ściśnioné, gdzie nosowé, gdzie i, y, j 3. gdzie pisać Dwugłoski lub Trójgłoski. 4. gdzie pisać Spółgłoski już twardé, już miękkié, a gdzie podwójné.

Tu się jaśnié poznaje, co są i skąd tak się zowią u Polaków Samogłoski nosowé, ściśnioné i otwarté (nasales, crassae et subtiles).

Dopiero wyliczone samogłoski dzielę się na 8, a spółgłoski na 6 następujących niższych gatunków:

A. Samogłoski: 1) Na czyste, a, e, i, j, o, ó, u, y. 2) Na nosowe, ą, ę. 3) Na dwogłosy (dyftonges) [...].

Nie ma żadnego innego języka, który by się mógł poszczycić, jak polski, tylą gatunkami głosów średnio- i zupełniotwardych, miękkich pojedyńczych i złożonych; który by tyle miał samogłosek jako to czystych, nosowych, otwartych, ścisnionych, krótkich, długich, i złożonych z nich dwó- i trzygłosek.

Nosowy, nasalis.

Spółgłoską podręczną jest w Polskiej mowie litera j, lecz litera ta nie może następować po samogłosce nosowej.

Spółgłoską podręczną jest w Polskiej mowie litera j, lecz litera ta nie może następować po samogłosce nosowej. Spółgłoska bowiem j, jest przejściem od grubszej do najcieńszej samogłoski przez wszystkie odcienie; przy wyrobieniu zaś nosowych samogłosek, część powietrza która przez kanał ust przechodzi, jest zbyt słabą, aby odcienie te oddać mogła.

Samogłoski dzielą się na: grube: a, y, o, u. pośrednie: e. cienkie: i. nosowe: ę, ą.

I. Imiona nieżywotne zakończone w piérwszym przypadku na b, ch, d, f, g, k, poprzedzone od spółgłoski, albo od jednéj ze samogłosek nosowych ą, ę, (wszystkie bez wyjątku), albo od samogłoski e, o, u; także zakończone na spółgłoskę j, (w miejscu któréj pospolicie y piszą i z poprzedzającą samogłoską jako dwugłoskę uważają), na l, które e poprzedza, ł, m, n, p, r, s, t, w, tudzież na z poprzedzone od samogłoski, mają przypadek drugi na u, np.: ogród, prom itp.

W odmianach słów, zakończonych na samogłoskę nosową, samogłoskę tę odrzucamy, lecz brzmienie jéj nosowe wyrażamy przez nosową spółgłoskę n.

Nosowa samogłoska odrzuca się w odmianach słów żąć, piąć, miąć, ciąć, począć, ale nie ubywa ze słowa bez zostawienia śladu; jéj brzmienie nosowe pozostaje, i wyraża się przez nosową spółgłoskę: żąć, zna, żniesz.

Mamy samogłosek dziesięć: a, o, u, e, y, i, ó, é, ą, ę; te zaś dzielą się na otwarte, ściśnione i [samogłoski] nosowe.

Nareszcie dwie samogłoski ą, ę, zowią się nosowe, bo je mniéj więcéj przez nos wymawiamy np. mając, mają, dziesięć, smucę się.

Tu widzimy, że brzmienie nosowe samogłosek [nosowych] ą, ę, daleko jest wyraźniejsze we środku, niżeli na końcu wyrazów.

Toż rozumiéć o wyrazach, które mają nosowe samogłoski przed ł, l, w, np. wziął wzięli wziąwszy, uciął ucięli uciąwszy; tu zatrzymuje się w pismie ą, ę, przed ł, l, w, dla zachowania śladu pochodzenia tych wyrazów od wziąć uciąć.

Wyrazy: imię, ramię, ciemię, i inne tym podobne, lubo w zakończeniu swojém przez nos się wymawiają, trzeba jednak pisać przez ę; bo w odmianie grammatycznej tych wyrazów znika wprawdzie samogłoska nosowa ę, ale natomiast wchodzi spółgłoska nosowa ń lub n np. imienia imieniem, imiona imion.

Dla uniknienia zbiegu dwóch samogłosek nosowych, wypuszcza się w słowach zakończonych na ąć, druga z kolei taka samogłoska, a nawet zamienia się na inną dla dźwięczniéjszego wymówienia; Kląkłem, zwiędły, zamiast klęknąłem, zwiędnęły […].

Samogłoski nosowe ę, ą tylko język polski w sławiańszczyźnie zachował.

Samogłosek jest dziesięć: a, e, ę, é, y, i, o, ą, ó, u. Z pomiędzy nich i zowie się samogłoską cienką albo też ściéśnioną (и, i тонкое); ę, ą nosowemi (носовыя гласныя); a zaś é, ó kréskowanemi (гласныя со знакомъ).

Samogłoska, i, lm. i, ż. gram. brzmienie głosowe nie odbite na wargach lub podniebieniu, wyrażające się przy pomocy samych płuc i krtani, mogące miéć pewną długą trwałość i samo przez się mogące się wydać w głosie, skąd i wzięło nazwanie. Samogłoski są: a) grube, a, ą, o, u, y, b) cienkie, i, e, ę, z których dwie ostatnie zowią się także średniemi. Z tych, samogłoski e, o, zowią się otwartemi, dla odróżnienia od é, ó, które mają nazwę ściśnionych; (dawniéj mieliśmy i a ściśnione, lecz to wyszło z użycia); samogłoski zaś ą, ę, zowią się nosowemi, dla tego, że w części przez nos się wymawiają. Nadto e zowie się też samogłoską podręczną, dla tego, że raz się wyrzuca, drugi raz wstawia dla złagodzenia brzmienia, np., sosny, sosen, i t. p.

[...] Przed a, ą, ę, o, ó, u, brzmią g, k zawsze twardo np. gawron, gąszcz, gęś, gęba [...]. Stąd też pochodzi, że przy tworzeniu czasownika giąć ze starego gnąć [...], miękkie brzmienie spółgłoski gi nie mogąc się utrzymać przed nosową samogłoską, zespółgłoskowało się w gj i dlatego mówimy i piszemy: giąć [...].

1). Imiesłów nieodmienny czasu teraźniejszego przybiera końcówkę nc, która z poprzedzającą spójką zlewa się w ąc, np. plot enc=plotąc, odmienny: plotący-a-e. [...] Podobnie jak 3cia osoba 1. m. czasu teraźn. kończyła się niegdyś na ęt, tak ten imiesłów kończył się na ęc, a nawet na nosową samogłoskę bez c [...]. Ten imiesłów odmieniał się w staréj polszczyźnie jak rzeczownik, w 7ym p. I. p. kończył się na y: siedzęcy, stojęcy [...]. Do dziś dnia pozostał ślad jego w znaczeniu przysłówkowem na pytanie: w jaki sposób? np. klęczący się modliła [...].

W dawniejszych zaś czasach rękopisy okazują niejednostajny wprawdzie, ale zawsze jeden tylko sposób wyrażania jakiejkolwiek samogłoski nosowéj; to jest w wieku XIV pisano najczęściej ø, które tedy znaczyło po równo tak ą jak ę, np. sød (sąd) i møż (mąż), tøgi (tęgi), wøc (więc) itd.

[...] Widzim tutáj, że samogłoska piérwiástkowa y wráz z wsuwką n, to jest dwójka yn przemienić się musiała w samogłoskę nosową ę. Takowe wsuwki spółgłoski nosowéj, przemieniające się wráz ze samogłoską piérwiástkową w samogłoskę nosową, znajdują się także i w jinnych słowach polskich [...].

[…] Te temáta zachowują piérwotną swą postać przed zakończeniami ę, ą, jakkolwiek w tych zakończeniach tkwi spójka i, którá utonęła w powyższych samogłoskach nosowych e, ą […].

Samogłoski dzielą się na otwarte, jakiemi są: a, e, o, u, y, gdyż je otwartemi usty wymawiamy; nosowe jak: ą, i ę, które się jakby przez nos wymawiają, i ścieśnione.

Wyrazy, zakończone na spółgłoskę mocną, mają w ostatniéj zgłosce samogłoskę otwartą, a jeżeliby była pochylona, to ona nie przechodzi na otwartą w odmianie wyrazu; nosowe również nie zmieniają się […].

Samogłoski polskie dzielimy na otwarte: a, e, o, u, nosowe: ą, ę, cienkie: i, grube: y, pochylone: e, ó; wszystkie zaś inne litery zowią się spółgłoskami.

Różnica pomiędzy niémi ta zachodzi: om, on, przyjmuje brzmienie nosowe okrągłe, gdy przeciwnie, samogłoski nosowe: ą, ę, mają zawsze dźwięk nosowy, naśladujący stękanie chorego.

Półtonowe te dwie samogłoski nosowe utworzyły się u nas z powodu opuszczenia w wyrazach spółgłosek nosowych, a przyczepienie znaków do samogłosek obok tychże spółgłosek znajdujących się.

Niektórzy używają systemu mieszanego: jedne pojęcia nazywają terminami spolszczonymi, inne obcymi, używając ich in сrudo. Oto np. w ostatnich wydawnictwach krakowskich spotykamy się z taką nomenklaturą: „Niektóre masculina z nomin. na -a”. „W znaczeniu vocativu, accusativu”. […] I to wszystko w książce polskiéj, obok czysto polskich terminów: samogłoski nosowe, pierwiastki, końcówki, ściągnięcie i t. d. Zapytać się chce, dlaczego osoby tak piszące czynią wyjątek dla pewnych terminów, a dla innych nie? […] Czemu nie piszą np. declinatii substantivialnej, praesens thematu, aoristus, thema praesentis, praeteritum złożone z praes. verbu subst., w pluralu, w singularze, w dualu, konsonanty nazalne, radices i t. d .? Zdaje mi się, że trzeba być tu konsekwentnym i mieć jakąś stałą zasadę: jeżeli już z łacińska mówić i pisać, to czynić to wszędzie i logicznie.

Samogłoski polskie, zwane pospolicie nosowymi, dla różnicy od powyższych ṃ ṇ, należałoby nazywać znosowanymi. [Dopisek A. A. Kryńskiego]: Sądzę, że utartéj nazwy samogłoska nosowa nie ma potrzeby odłączać od samogłosek ą i ę i przenosić jéj na oznaczenie innych brzmień; wystarczy bowiem, zatrzymując tę starą nazwę dla samogłosek ą i ę, ..., nazywać dźwięki ṃ ṇ, jak wyżéj radzi szan. projektodawca, „samogłoskowym m” i „samogłoskowym n” .

Między samogłoskami wyróżniamy: 1) czyste (otwarte): a, e, i, o, y; 2) [samogłoski] nosowe: ą, ę; 3) ściśnione (oznaczane u góry kreską): ó, e.

Oprócz samogłosek nosowych e i ą była jeszcze w języku staropolskim samogłoska nosowa an, dzisiaj słyszana tylko w ustach ludu wiejskiego niektórych okolic, np. w wyrazach: bandzie, świanty, ranka i t p. W ustach ludzi wykształconych dźwięk an słyszymy w niektórych wyrazach cudzoziemskich, ja k np. oranżerja, stangret, Anglja, transport i t. p.

Samogłoska, i, lm. i, X Samobrzmiączka ton wywołany przez powietrze wychodzące z płuc przez tchawicę i krtań i wywołujące to lub inne brzmienie, stosownie do formy, jaką wtedy przybiera jama ustna: Samogłoski czyste i nosowe, ścieśnione a. pochylone i otwarte. Iloczas samogłosek.

Głoski nosowe.

W języku polskim są tylko dwie samogłoski nosowe: ą i ę. W portugalskim jest ich pięć:

am — nosowo a, em — nosowe e, podobnie jak polskie ę,

im — nosowe i, prawie jak iń,

om — nosowe o, jak polskie ą, um — nosowe u.

Między samogłoskami odróżniamy: samogłoski ustne od [samogłosek] nosowych, podniebienne od niepodniebiennych.

Przy podobnych warunkach uległa również samogłoska nosowa ę zamianie na ą.

Samogłoska. Samogłoski czyste i nosowe. Samogłoski przednie, środkowe i tylne, samogłoski wysokie, średnie i niskie, samogłoski szerokie i wąskie, samogłoski jasne i pochylone, samogłoski zgłoskotwórcze i niezgłoskotwórcze.

Samogłoska. Samogłoski czyste i nosowe. Samogłoski przednie, środkowe i tylne, samogłoski wysokie, średnie i niskie, samogłoski jasne i pochylone, samogłoski zgłoskotwórcze i niezgłoskotwórcze.

Język polski, używany dzisiaj przez klasy wykształcone narodu i przez pisarzy t. j. t. zw. język wykształcony, posiada osiem samogłosek: a, e, y, i, o, u, ę, ą. Pierwsze sześć są samogłoskami czystemi, dwie ostatnie nosowemi.

§ 46. Położenie podniebienia miękkiego: samogłoski nosowe ǫ ę.

Położenie takie podniebienia miękkiego będzie więc ustno-nosowe. Takich samogłosek nosowych, czyli»nosówek«mamy dwie:

1. ǫ, jak w wyrazie wąs.
2. ę, jak w wyrazie kęs.

Natomiast aż do samej wymienionej granicy konsekwentnie przeprowadzone są czeskie: brak dyspalatalizacji prasł. e ě r̥' l̥ [...], brak samogłosek nosowych [...], przejście prasł. tort lolt w trat tlat [...], zachowanie prasł. r̥, l̥ [...]; przejście g w h [...].

§ 9.Samogłoski nosowe. A. Wartość ustna. I. Literackiemu ę odpowiadają dwa typy: ę i ą.

§ 56. W rodz. ż. B. l. p. ją różnił się iloczasem a potem też i brzmieniem samogłoski nosowej od takiejże formy związanej z przyimkiem [...].

§ 63. W czasie teraźniejszym w zakresie końcówek osobowych zachodzi pewna różnica między językiem polskim a starosłowiańskim: 1. l. p. stsł. -ą, p. -ę; różnica wyłącznie fonetyczna, polegająca na tem, że końcówka ta była krótka, a każda samogłoska nosowa krótka wyraża się w polszczyźnie przez -ę.

W następstwie rozwój iloczasu wywołał ważne zmiany. Jakościowa różnica krótkich i długich pełnogłosek, stara właściwość lechickiego wokalizmu, istniała oczywiście z dawien dawna także przy nosowych samogłoskach.

§ 138. Tenże przyrostek ukazuje się w formach imiesłowu przeszłego biernego od czasowników z pierwiastkami na -i, -u, na samogłoskę nosową i na r, l niegdyś zgłoskotwórcze: bity, kryty, jęty, pożarty, mełty (obok mielony).

Formy na -tь są tylko w str., natomiast w stsł. mamy form y na -tъ, w polskim i innych słowiańskich na samogłoskę nosową.

Nosowe, p. głoski; p. samogłoski; p. spółgłoski.

W wyrazach obcych spotykamy przed spółgłoskami szczelinowymi [...] inne jeszcze samogłoski nosowe, np. sząsa (a nosowe), ry̨sztok (y nosowe), įstynkt (i nosowe), mųsztuk (u nosowe).

Nosowy przym. od nos 1. w zn. 1: [...] ∆ jęz. Głoska (spółgłoska, samogłoska) nosowa «głoska (spółgłoska, samogłoska) wymawiana przy opuszczonej pozycji podniebienia miękkiego»: [...] Samogłoski nosowe ą, ę są istotną cechą naszego języka, których się naruszać nie godzi. ŚNIAD. Listy 17.

Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego.

Terminologia. Litera vocalis brevis — głoska samogłoska, wokala krótka, longa — długa, a, e, o — jasna, á, é, ó — ściśniona, nasalis — nosowa, diphthongus — dwugłoska, dyftong, consonans gutturalis — spółgłoska gardłowa, muta — pomowna, semivocalis — przedmowna, liquida — łagodna (t. 3), consonans dura — twarda (t. 2, s. 24), mollis — miękka [...].