Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

samogłoska nosowa
Hierarchia Dzieła

Hasło w cytatach: nosowa, nosowa samogłoska, nosowe, nosowy, samogłoski nosowe, spółgłoska nosowa
Język: polski
Dział: Fonetyka (współcześnie)
EJP 1991, 297 Definicja współczesna

Samogłoski nosowe wymawiane są przy udziale artykulacji nosowej: w trakcie ich wymawiania podniebienie miękkie jest częściowo opuszczone, skutkiem czego strumień powietrza wydostaje się równocześnie przez jamę ustną i komorę nosową.

Cytaty

Szum/1809, s. 9 (8-9)

Dopiero wyliczone samogłoski dzielę się na 8, a spółgłoski na 6 następujących niższych gatunków:

A. Samogłoski: 1) Na czyste, a, e, i, j, o, ó, u, y. 2) Na nosowe, ą, ę. 3) Na dwogłosy (dyftonges) [...].

Szum/1809, s. 177 (177-178)

Nie ma żadnego innego języka, który by się mógł poszczycić, jak polski, tylą gatunkami głosów średnio- i zupełniotwardych, miękkich pojedyńczych i złożonych; który by tyle miał samogłosek jako to czystych, nosowych, otwartych, ścisnionych, krótkich, długich, i złożonych z nich dwó- i trzygłosek.

Szum/1809, s. 230

Nosowy, nasalis.

DwBg/1813, s. 139 Definicja

Samogłoski á, é, ó, gdy są ściśnioné i wymawiać się powinny ściśnionémi trochę ustami; piszą się ze znamiéniém prawém: gdy są otwarté i wymawiają się otwartszémi ustami; piszą się bez znamienia a, e, o: gdy są nosowé a wymawiané bywają przez wypusczénié trochę tchu czyli połową przez nos; piszą się z półmiesiączkiém u dołu ą, ę.

Jak/1823, t. I, s. 4 Definicja

Różnią się więcéj od otwartych a mniej od ssiśnionych te dwie samogłoski, które nosowymi nazywamy, ą, ę, wymawianiu je sciśnienie, ale wypuszczamy głos przez nos.

Mucz/1825, s. 23 Definicja

Samogłoski nosowe, przy których wyrabianiu część powietrza w kanał nosa pędzimy, dzielą się na grubszą ą i cieńszą ę.

Mucz/1825, s. 23

Samogłoski dzielą się na: grube: a, y, o, u. pośrednie: e. cienkie: i. nosowe: ę, ą.

Mucz/1825, s. 42

I. Imiona nieżywotne zakończone w piérwszym przypadku na b, ch, d, f, g, k, poprzedzone od spółgłoski, albo od jednéj ze samogłosek nosowych ą, ę, (wszystkie bez wyjątku), albo od samogłoski e, o, u; także zakończone na spółgłoskę j, (w miejscu któréj pospolicie y piszą i z poprzedzającą samogłoską jako dwugłoskę uważają), na l, które e poprzedza, ł, m, n, p, r, s, t, w, tudzież na z poprzedzone od samogłoski, mają przypadek drugi na u, np.: ogród, prom itp.

Rozp/1830, s. 26

W odmianach słów, zakończonych na samogłoskę nosową, samogłoskę tę odrzucamy, lecz brzmienie jéj nosowe wyrażamy przez nosową spółgłoskę n.

Rozp/1830, s. 123

Nosowa samogłoska odrzuca się w odmianach słów żąć, piąć, miąć, ciąć, począć, ale nie ubywa ze słowa bez zostawienia śladu; jéj brzmienie nosowe pozostaje, i wyraża się przez nosową spółgłoskę: żąć, zna, żniesz.

Bor/1830, s. 2 Definicja

Samogłoski są czworakie, otwarte, ściśnięte, nosowe, i nierozłączne. 1e. Otwarte; a, e, i, j, o, u, y: nie mają znamienia, i otwarto się wymawiają: np. Znam ten list, on tu był pisany. 2e. Ściśnięte; é, ó, ze znamieniem i ściśniętemi wymawiające się ustami: [...] 3e. Nosowe; ę, ą, mają pod spodem ogonek i przez nos się wymawiają: np. Idę drogą. 4e. Nierozłączne są Dwójsamogłoski i Trójsamogłoski, a te się miesczą w jednej zgłosce czyli syllabie [...] Dwójsamogłoski; ia, ja, ie, je [...] biy, roy, wuy, stryy. Trójsamogłoski; iay, jay, iey, jey, juy, іаu; np. mien-iaj, mi-jay, wiey, mo-jey, wo-juy, miau-czeć.

Br/1848, s. 143

Dla uniknienia zbiegu dwóch samogłosek nosowych, wypuszcza się w słowach zakończonych na ąć, druga z kolei taka samogłoska, a nawet zamienia się na inną dla dźwięczniéjszego wymówienia; Kląkłem, zwiędły, zamiast klęknąłem, zwiędnęły […].

Such/1849, s. VI

Samogłoski nosowe ę, ą tylko język polski w sławiańszczyźnie zachował.

Kurh/1852, s. 133

Samogłosek jest dziesięć: a, e, ę, é, y, i, o, ą, ó, u. Z pomiędzy nich i zowie się samogłoską cienką albo też ściéśnioną (и, i тонкое); ę, ą nosowemi (носовыя гласныя); a zaś é, ó kréskowanemi (гласныя со знакомъ).

Szt/1854, s. 5 Definicja

Samogłoski [...] nosowe: ą, ę.

Morz/1857, s. 22 Definicja

Ze względu na mechaniczne działanie organu mowy, samogłoski podzielają się na gardłowe i nosowe. Gardłowemi są: a, á, o, ó, u, e, é, y, i; — nosowemi: ą, ę.

Łaz/1861, s. 15

[...] Przed a, ą, ę, o, ó, u, brzmią g, k zawsze twardo np. gawron, gąszcz, gęś, gęba [...]. Stąd też pochodzi, że przy tworzeniu czasownika giąć ze starego gnąć [...], miękkie brzmienie spółgłoski gi nie mogąc się utrzymać przed nosową samogłoską, zespółgłoskowało się w gj i dlatego mówimy i piszemy: giąć [...].

Łaz/1861, s. 149

1). Imiesłów nieodmienny czasu teraźniejszego przybiera końcówkę nc, która z poprzedzającą spójką zlewa się w ąc, np. plot enc=plotąc, odmienny: plotący-a-e. [...] Podobnie jak 3cia osoba 1. m. czasu teraźn. kończyła się niegdyś na ęt, tak ten imiesłów kończył się na ęc, a nawet na nosową samogłoskę bez c [...]. Ten imiesłów odmieniał się w staréj polszczyźnie jak rzeczownik, w 7ym p. I. p. kończył się na y: siedzęcy, stojęcy [...]. Do dziś dnia pozostał ślad jego w znaczeniu przysłówkowem na pytanie: w jaki sposób? np. klęczący się modliła [...].

Mał/1863, s. 3 Definicja

Samogłoski dzielimy na samogłoski czyste [...] i na samogłoski nosowe. Takiemi są ę i ą; nazywają się nosowemi dlatego, ponieważ powstały ze zlania się samogłoski czystéj (którejkolwiek) ze spółgłoską nosową (m albo n).

Mał/1863, s. 5

W dawniejszych zaś czasach rękopisy okazują niejednostajny wprawdzie, ale zawsze jeden tylko sposób wyrażania jakiejkolwiek samogłoski nosowéj; to jest w wieku XIV pisano najczęściej ø, które tedy znaczyło po równo tak ą jak ę, np. sød (sąd) i møż (mąż), tøgi (tęgi), wøc (więc) itd.

Malin/1869, s. 129 Definicja

[…] Oprócz powyższych ustnych samogłosek są w naszym języku dwie samogłoski, tak zwane nosowe, przy których wygłászaniu głos s powietrzem wypływá na zewnątrz otworami nosa.

Malin/1869, s. 494

[...] Widzim tutáj, że samogłoska piérwiástkowa y wráz z wsuwką n, to jest dwójka yn przemienić się musiała w samogłoskę nosową ę. Takowe wsuwki spółgłoski nosowéj, przemieniające się wráz ze samogłoską piérwiástkową w samogłoskę nosową, znajdują się także i w jinnych słowach polskich [...].

Malin/1869, s. 497

[…] Te temáta zachowują piérwotną swą postać przed zakończeniami ę, ą, jakkolwiek w tych zakończeniach tkwi spójka i, którá utonęła w powyższych samogłoskach nosowych e, ą […].

Kam/1870, s. 3

Samogłoski dzielą się na otwarte, jakiemi są: a, e, o, u, y, gdyż je otwartemi usty wymawiamy; nosowe jak: ą, i ę, które się jakby przez nos wymawiają, i ścieśnione.

Czep/1871–1872, s. 37

Wyrazy, zakończone na spółgłoskę mocną, mają w ostatniéj zgłosce samogłoskę otwartą, a jeżeliby była pochylona, to ona nie przechodzi na otwartą w odmianie wyrazu; nosowe również nie zmieniają się […].

Lerc/1877, s. 2 Definicja

Samogłoski dzielą się na czyste i nosowe. Czyste samogłoski są: a, e, é, i, o, ó, u, y; nosowe: ą, ę.

Mał/1879, t. I, s. 16 Definicja

Samogłoski NOSOWE (nasales) mamy obecnie tylko dwie w języku naszym: ę i ą. Nazywają się nosowymi dlatego, że się przez nos wymawiają, to znaczy: kiedy je wygłaszamy, wypuszczamy głos przez otwory nosowe, zamiast jak zwykle przez usta.

Malecz/1882, s. 2

Samogłoski polskie dzielimy na otwarte: a, e, o, u, nosowe: ą, ę, cienkie: i, grube: y, pochylone: e, ó; wszystkie zaś inne litery zowią się spółgłoskami.

Malecz/1882, s. 71

Różnica pomiędzy niémi ta zachodzi: om, on, przyjmuje brzmienie nosowe okrągłe, gdy przeciwnie, samogłoski nosowe: ą, ę, mają zawsze dźwięk nosowy, naśladujący stękanie chorego.

Oż/1883, s. 32

Półtonowe te dwie samogłoski nosowe utworzyły się u nas z powodu opuszczenia w wyrazach spółgłosek nosowych, a przyczepienie znaków do samogłosek obok tychże spółgłosek znajdujących się.

KarłT/1885, s. 103

Niektórzy używają systemu mieszanego: jedne pojęcia nazywają terminami spolszczonymi, inne obcymi, używając ich in сrudo. Oto np. w ostatnich wydawnictwach krakowskich spotykamy się z taką nomenklaturą: „Niektóre masculina z nomin. na -a”. „W znaczeniu vocativu, accusativu”. […] I to wszystko w książce polskiéj, obok czysto polskich terminów: samogłoski nosowe, pierwiastki, końcówki, ściągnięcie i t. d. Zapytać się chce, dlaczego osoby tak piszące czynią wyjątek dla pewnych terminów, a dla innych nie? […] Czemu nie piszą np. declinatii substantivialnej, praesens thematu, aoristus, thema praesentis, praeteritum złożone z praes. verbu subst., w pluralu, w singularze, w dualu, konsonanty nazalne, radices i t. d .? Zdaje mi się, że trzeba być tu konsekwentnym i mieć jakąś stałą zasadę: jeżeli już z łacińska mówić i pisać, to czynić to wszędzie i logicznie.

KarłT/1885, s. 114

Samogłoski polskie, zwane pospolicie nosowymi, dla różnicy od powyższych ṃ ṇ, należałoby nazywać znosowanymi. [Dopisek A. A. Kryńskiego]: Sądzę, że utartéj nazwy samogłoska nosowa nie ma potrzeby odłączać od samogłosek ą i ę i przenosić jéj na oznaczenie innych brzmień; wystarczy bowiem, zatrzymując tę starą nazwę dla samogłosek ą i ę, ..., nazywać dźwięki ṃ ṇ, jak wyżéj radzi szan. projektodawca, „samogłoskowym m” i „samogłoskowym n” .

Jes/1886, s. 68

Między samogłoskami wyróżniamy: 1) czyste (otwarte): a, e, i, o, y; 2) [samogłoski] nosowe: ą, ę; 3) ściśnione (oznaczane u góry kreską): ó, e.

Kr/1897, s. 16 Definicja

Dwie zaś ą i ę nazywają się ustno-nosowemi, albo krócej nosowemi, ponieważ przy ich wymawianiu powietrze brzmiące z krtani wydostaje się na zewnątrz częścią przez jamę ustną, częścią zaś przez jamę nosową, która wówczas nie jest zamknięta końcem miękkiego podniebienia.

Kr/1897, s. 17

Oprócz samogłosek nosowych e i ą była jeszcze w języku staropolskim samogłoska nosowa an, dzisiaj słyszana tylko w ustach ludu wiejskiego niektórych okolic, np. w wyrazach: bandzie, świanty, ranka i t p. W ustach ludzi wykształconych dźwięk an słyszymy w niektórych wyrazach cudzoziemskich, ja k np. oranżerja, stangret, Anglja, transport i t. p.

Lor/1907, s. 12

Głoski nosowe.

W języku polskim są tylko dwie samogłoski nosowe: ą i ę. W portugalskim jest ich pięć:

am — nosowo a, em — nosowe e, podobnie jak polskie ę,

im — nosowe i, prawie jak iń,

om — nosowe o, jak polskie ą, um — nosowe u.

Kr/1917, s. 51

Między samogłoskami odróżniamy: samogłoski ustne od [samogłosek] nosowych, podniebienne od niepodniebiennych.

Kr/1917, s. 51 (51-52) Definicja

Samogłoski zaś ą, ę nazywają się ustno-nosowemi albo krócej [samogłoskami] nosowemi, ponieważ przy ich wymawianiu powietrze z krtani wydostaje się nazewnątrz nie tylko przez jamę ustną, ale i przez jamę nosową, która wówczas nie jest zamknięta miękkim podniebieniem (języczkiem).

Kr/1917, s. 61

Przy podobnych warunkach uległa również samogłoska nosowa ę zamianie na ą.

Kon/1920, s. 5 Definicja

§ 6. Samogłoski nosowe mamy dwie: ę i ą. Nazywamy je tak dlatego, że, wymawiając je, wypuszczamy głos także przez otwory nosowe, zamiast, jak zwykle, tylko przez usta, np. ręka, gęsi, z moją.

PolTerm/1921, s. 89

Samogłoska. Samogłoski czyste i nosowe. Samogłoski przednie, środkowe i tylne, samogłoski wysokie, średnie i niskie, samogłoski szerokie i wąskie, samogłoski jasne i pochylone, samogłoski zgłoskotwórcze i niezgłoskotwórcze.

PolTerm/1921, s. 89

Samogłoska. Samogłoski czyste i nosowe. Samogłoski przednie, środkowe i tylne, samogłoski wysokie, średnie i niskie, samogłoski jasne i pochylone, samogłoski zgłoskotwórcze i niezgłoskotwórcze.

Król/1922, s. 6 Definicja

Samogłoski. Wszystkich samogłosek w języku polskim mamy dziewięć: 1) czyste a, e, i, o, ó, y (prąd powietrza przechodzi przez jamę ustną). 2) nosowe ą, ę (powietrze, udźwięcznione w krtani, przepływa częścią przez usta, częścią przez jamę nosową).

Szob/1923, s. 10 Definicja

Samogłoski nosowe są to głoski, powstające wskutek przejścia dźwięcznego wydechu przez mniej lub więcej otwartą jamę ustną i jamę nosową, nap. ę, ą.

Szob/1923, s. 11

Język polski, używany dzisiaj przez klasy wykształcone narodu i przez pisarzy t. j. t. zw. język wykształcony, posiada osiem samogłosek: a, e, y, i, o, u, ę, ą. Pierwsze sześć są samogłoskami czystemi, dwie ostatnie nosowemi.

Nitsch/1923, s. 422

Natomiast aż do samej wymienionej granicy konsekwentnie przeprowadzone są czeskie: brak dyspalatalizacji prasł. e ě r̥' l̥ [...], brak samogłosek nosowych [...], przejście prasł. tort lolt w trat tlat [...], zachowanie prasł. r̥, l̥ [...]; przejście g w h [...].

Nitsch/1923, s. 438

§ 9.Samogłoski nosowe. A. Wartość ustna. I. Literackiemu ę odpowiadają dwa typy: ę i ą.

Rozw/1923, s. 131

W następstwie rozwój iloczasu wywołał ważne zmiany. Jakościowa różnica krótkich i długich pełnogłosek, stara właściwość lechickiego wokalizmu, istniała oczywiście z dawien dawna także przy nosowych samogłoskach.

Gaert/1927, s. 91

Nosowe, p. głoski; p. samogłoski; p. spółgłoski.

Gaert/1927, s. 99 (98-99) Definicja

★Samogłoski (pełnogłoski, vocales) dzielą się: [...], d) ze względu na udział jamy nosowej: ★czyste (ustne) a, e, i, o, u, y i ★nosowe (nosówki) ę, ǫ.

Kl/1939, s. 18

W wyrazach obcych spotykamy przed spółgłoskami szczelinowymi [...] inne jeszcze samogłoski nosowe, np. sząsa (a nosowe), ry̨sztok (y nosowe), įstynkt (i nosowe), mųsztuk (u nosowe).

Kor/1961, s. 42

Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego.

Terminologia. Litera vocalis brevis — głoska samogłoska, wokala krótka, longa — długa, a, e, o — jasna, á, é, ó — ściśniona, nasalis — nosowa, diphthongus — dwugłoska, dyftong, consonans gutturalis — spółgłoska gardłowa, muta — pomowna, semivocalis — przedmowna, liquida — łagodna (t. 3), consonans dura — twarda (t. 2, s. 24), mollis — miękka [...].

Powiązane terminy