terminów gramatycznych online
słowo przechodnie
Język: polski
- Części mowy odmienne: Malecz/1882
- Część I (wstępna): Jes/1886
- Etymologia (Słoworód): Kr/1917
- Nauka o formach (Flexya): Mał/1863, Mał/1879
- O zdaniu pojedyńczym: Kras/1897
- O zdaniu wykształconém czyli określoném: Gr/1861
- Odmienne części mowy: Lerc/1877
- Składnia: Mał/1879
- Słownik, cz. II (P - Ż): SWil/1861
- Słownik, t. 5: Próba-R: SW/1900-1927
- Słownik, t. 6: S-Ś: SW/1900-1927
- Słownik, tom VII (Pri-R): Dor/1958–1969
- Wiadomości wstępne: Kr/1917
- Znaczenie i życie wyrazów: Łoś II/1925
Cytaty
Przechodni, ia, ie, v. Przechodny, a, e, (nieuż. Przechodzisty, a, e, p. [...] 2) = gram. o słowach wyrażających przejście czynności z przedmiotu na rząd. Słowa są przechodnie albo nieprzechodnie [...].
Ale rzeczowniki słowne pochodzące od słów przechodnich, rządzących biernikiem, kładziemy z dopełniaczem, n. p. Zamiłowanie mowy ojczystéj jest chwalebném.
Słowa przechodnie (verba transitiva) odpowiadają obydwom pierwszym rodzajom czynności gramatycznéj. To jest:
a) W tych trybach, czasach i imiesłowach swoich, które razem stanowią w koniugacyi słowa, jego tak zwaną Stronę czynną (Activum), wyrażają [...] czynność, która przechodzi z podmiotu na jakiś drugi przedmiot, położony na pytanie kogo? co? np. zabić, stworzyć, czynić.
W formie biernej dadzą się z pomiędzy wszystkich czasowników użyć tylko słowa przechodnie.
SŁOWA PRZECHODNIE (verba transitiva) odpowiadają obydwom pierwszym rodzajom czynności gramatycznéj. To jest:
a) W tych trybach, czasach i imiesłowach swoich, które razem stanowią w koniugacyi słowa, jego tak zwaną STRONĘ CZYNNĄ (Activum), wyrażają [...] czynność, która przechodzi z podmiotu na jakiś drugi przedmiot, położony na pytanie kogo? co? np. zabić, stworzyć, czynić.
A. Słowa przechodnie a nieprzechodnie.
§. 708. Przede wszystkiém rozpadają wszystkie słowa, jakie tylko nasz język posiada, na wiadome nam już czasowniki przechodnie i na nieprzechodnie czyli nijakie.
P. Jak się dzielą słowa co do wewnętrznego swego znaczenia? O. Słowa dzielą się na: czynne, nijakie, zaimkowe, zwrotne, dokonane, niedokonane, częstotliwe i bierne. P. Co to jest słowo czynne czyli przechodnie? O. Słowo czynne czyli przechodnie, jest to słowo, które oznacza, że czynność [czynnośc] wykonywana przez jedną rzecz lub osobę, przechodzi na inną; po słowie czynném można uczynić pytanie: kogo? co? np. widziéć, słyszéć.
Podobne z pozoru do zwrotnych, są znowu tak zwane słowa (czasowniki) zaimkowe, które tém się wyróżniają od zwrotnych, że są słowami nieprzechodniemi, że ich nigdy bez zaimka się użyć nie można [...]. Zwrotne przeciwnie, mogą używać się i bez zaimka i wtenczas są słowami przechodniemi.
Dopełniacz przedmiotowy (gen. objectivus) używa się tylko przy rzeczownikach słownych w szerszym znaczeniu (tj. wszystkich, oznaczających czynność lub sprawcę), lecz pochodzących tylko od słów przechodnich, i oznacza przedmiot czynności, wyrażonej przez rzeczownik główny. Np. założenie Rzymu [...].
Słowem przechodnim (verbum transitivum), nazywa się takie słowo, które może być użyte zarówno po stronie biernej (passivum), jak po stronie czynnej (activum). Np. Nauczyciel chwali ucznia. — Uczeń jest chwalony od nauczyciela […].
Przechodni [...] 6. gram.: Słowo przechodnie, czasownik P. = czynny, oznaczający czynność przechodzącą na przedmiot, X przedmiotowy.
Słowo, a, lm. a [...] 7. gram. część mowy konjugująca ś., czasownik: Słowa czynne, przechodnie, nieprzechodnie, nijakie, bierne, nieodobiste, jednotliwe, częstotliwe. X S[łowo] nieosobiste jednotrójne.
Łatwo odróżnić słowa nieprzechodnie od [słów] przechodnich, ponieważ przy słowach nieprzechodnich nie można stwierdzić, aby ktoś doznał danego działania, np. : ubolewam nad tobą, ale nie można powiedzieć, że wskutek tego: ty jesteś ubolewany przeze mnie [...].
Znaczenie słów przechodnich nadają między innemi przyrostki -ić -yć, np. pal-ić, wos-ić, rob-ić, lecz-yć, ucz-yć [...].
Biorąc pod uwagę stosunek czynności do podmiotu, możemy podzielić słowa na grupy następujące: 1) Słowo czynne (strona czynna) wyraża, że podmiot jest wykonawcą czynności np. robię, idziesz; czynność może być takiego rodzaju, że jej skutki przenoszą się na objekt bliższy robię buty, widzę las, lub też nie przenoszą się na żaden przedmiot: idę, tańczę. Stąd podział na słowa przechodnie i nieprzechodnie, przyczem jednak granica między jednemi a drugiemi niezawsze jest wyraźna [...].
Przechodni jęz. Czasownik przechodni, słowo przechodnie «czasownik rządzący bezpośrednio (bez pośrednictwa przyimków) dopełnieniem, czasownik mogący występować w stronie biernej».