Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

spółgłoska szczelinowa

Hasło w cytatach: spółgłoski szczelinowe, szczelinowe
Język: polski
Dział: Fonetyka (współcześnie)
EJO 1999, 554 Definicja współczesna

Spółgłoski szczelinowe (trące, frykatywne; spiranty). Spółgłoski artykułowane przy znacznym zbliżeniu narządów mowy, tworzących w obrębie jamy ustnej lub gardłowej niewielką [...] szczelinę.

Cytaty

§ 100. Ze względu na sposób działania jamy ustnej (zetknięcie całkowite lub tylko zbliżenie narządów mównych) przy wymawianiu spółgłosek, pomiędzy spółgłoskami rozróżniamy: 2) [spółgłoski] szczelinowe albo trwałe: s, f, sz, ch (h), w z ź, ż, ś, fi, chi (hi), wi, j, powstają bowiem podczas tarcia powietrza w szczelinach jamy ustnej. Trwać mogą dłuższy przeciąg czasu.

Spółgłoska. Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne. Spółgłoski czyste i nosowe. Spółgłoski twarde i miękkie. Spółgłoski: wargowe, wargowo-zębowe, przedniojęzykowe (zębowe i dziąsłowe), średniojęzykowe i tylnojęzykowe. Spółgłoski chwilowe (zwarte i zwarto-szczelinowe) i trwałe (szczelinowe i półotwarte).

Ze względu na działanie narządów mowy, tak zwane zwarcie, spółgłoski p, t, b, d, g, m, n, nazywamy chwilowemi (zwarte i zwarto szczelinowe), spółgłoski zaś: f, s, sz, ch, w, z, ż, ź, trwałemi (szczelinowe i półotwarte).

Zależnie od tego, czy jama ustna jest zwarta, czy też powstaje w niej szczelina, dzielimy spółgłoski na zwarte i szczelinowe. [...] Spółgłoski f, f', w, w', s, z, ś, ź, sz, ż, ch, ch' - szczelinowe.

Jednak z pewnością wymawianie tutaj samogłoski nosowej jest naturalną tendencją w mowie polskiej, a nie uzasadnione pochodzeniem obcem tych wyrazów, a dowodem tego fakt, że w tych obcych wyrazach tylko wtedy słyszymy z ust Polaka nosówkę, gdy po niej następuje spółgłoska szczelinowa (por. § 48).

Zauważamy w mowie polskiej, iż mając do wymówienia dwie sąsiadujące ze sobą spółgłoski, z których jedna jest dźwięczna, a druga bezdźwięczna — mowa tutaj tylko o [spółgłoskach] zwartych i szczelinowych — wymawiamy całą grupę jednolicie pod względem działania wiązadeł głosowych: dźwięcznie lub bezdźwięcznie. Uogólnienie to obejmuje cały szereg poszczególnych wypadków.

Mamy tu do czynienia ze spojeniami trzech spółgłosek, dwóch półotwartych, sąsiadujących ze sobą, i jednej dołączonej do nich z przodu lub z tyłu innej spółgłoski, zwartej, szczelinowej lub zwarto-szczelinowej, która, będąc bezdźwięczną, wpływa na ubezdźwięcznienie sąsiedniej półotwartej.

Siła nosowości jest bardzo rozmaita, nietylko zależnie od dialektu, ale też od położenia w wyrazie: przed zwartą, przed [spółgłoską] szczelinową, w wygłosie.

W kilku wypadkach nastąpiło podwojenie (przedłużenie) trwania spółgłoski szczelinowej.

Spółgłoski (consonantes) rozróżniamy: [...] C. Ze względu na stopień otwarcia narządów mowy: a) ★chwilowe: ★zwarte (wybuchowe, eksplozywne), ★zwartoszczelinowe (afrykaty), b) ★trwałe: ★szczelinowe (spiranty, powiewne), ★półotwarte (sonorne) l, ł, r, 1) czyste: płynne (liquidae) l, ł, r, boczne (laterales): l, ł, 2) nosowe: m, n.

Szczelinowe, p. spółgłoski.

Niezupełne zamknięcie z powodu zbliżenia się narządów wymowy w jakimś miejscu jamy ustnej powstaje np. przy spółgłoskach w, z, ch. [...] Trwają one długo, wydech ocierając się o ściany szpary, czyli szczeliny przepływa dość swobodnie. Takie spółgłoski noszą nazwę szczelinowych, są nimi: w, ẃ, f, f', z, s, ż (rz), sz, ź, ś, ch (h), ch' (h').

Językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej stanowiący pierwszy wyraz jej unifikacji od czasów Kopczyńskiego [...].

Terminologia. Głosownia: [...], spółgłoska wargowa, wargowozębowa, przedniojęzykowa, zębowa, dziąsłowa, średniojęzykowa, tylnojęzykowa, chwilowa, zwarta, zwartoszczelinowa, trwała, szczelinowa, półotwarta, czysta, (bez)dźwięczna [...].