liczbownik

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Bor/1830
• Desz/1846
• Such/1849
• Morz/1857
• SWil/1861
• Oż/1883
• Kr/1897
• Kor/1961

Liczbownik, wyraz odmienny (str. 6.) służy do wyrażenia ilości, porządku i innych względów tak osobowych jak i rzeczowych, a który w języku polskim licznie się rozgałęzia, i ma swe nazwiska. Dzieli on się na Liczbowniki główne czyli pierwotne, i na porządkowe czyli pochodne, te zaś znowu na rzeczowne i przymiotne, a wszystkie odmieniają się w swym sposobie przez Rodzaje, Liczby i Spadki, lecz Stopni nie mają.

Liczbownik oznacza ilość przedmiotów; np. jeden Bóg, dwa pola, trzy osoby, dużo słów.

Wszelaki Liczbownik ma postać: albo rzeczownikową; np. pięć, sześć, siedm' [...] albo przymiotnikową; np. jeden-a-o, dwa-ie-aj, trzy-ej [...] albo przysłówkową; np. piérwsze, drugie, trzecie.

Nazwa: Liczeb-nik od Przymiotnika liczebn-y niby mieści w sobie pomysł możności być policzonym; dla tego słowo liczbow-e właściwéj Liczbow-ni-kiem nazywać.

Istniały tedy już miana poszczególne dla przedmiotów wszelkiego rodzaju, które, snując się przed umysłem człowieka, były przez niego pojmowanemi w ich jednostkach, dwójkach, oraz mnogości. Kiedy zaś bliżej badał tę mnogość i o liczbie szczegółów przekonywał się; widział, że cały porządek wszechrzeczy zawisł na liczbie, że, aby zgłębił należycie stosunki jestestw, potrzeba mu rachunku; — że, aby dać wyobrażenie ilości szczegółów mnogością objętych, trzeba je piętnem liczebném mianować, i tym sposobem uniknąć powtarzania jednostek tylokrotnego, ile wynosi ich liczba. Nazwy te wszystkie liczbom nadane, nazwiéjmy liczbownikiem. (nomen numerale).

Rzeczownik, a, lm. i, m. gram. v. Imię rzeczowne; część mowy należąca do odmiennych; obejmuje wyrazy będące nazwami rzeczy jakichkolwiek, w najobszerniejszém znaczeniu; rzeczownikiem jest każda nazwa istoty żyjącéj, tworu przyrodzenia, dzieła rąk ludzkich, wyobrażenia umysłowego. Rzeczowniki ze względu na znaczenie tego czego są nazwą, dzielą się na: a) żywotne, będące nazwą istot żyjących, a te jeszcze na ludzkie i zwierzęce; b) nieżywotne, będące nazwą istot lub wyobrażeń niemających życia widocznego takiego jak w ludziach i zwierzętach; c) własne v. szczególne, które służą wyłącznie jednéj rzeczy; d) pospolite v. ogólne, które służą do oznaczenia różnych rzeczy podobnych; e) zbiorowe, które pod postacią liczby pojedyńczéj wyrażają zbiór jednorodnych v. jednoprzymiotowych istot, rzeczy; f) liczebne, v. liczbowe (v. Liczbowniki), oznaczające lik, liczbę; g) porządkowe, wyrażające następstwo rzeczy za rzeczą; h) pierwotne, z których inne się formują; i) pochodne, z innych ukształtowane; j) zdrobniałe albo spieszczone, wyrażające małość drobność, albo też pieszczotę; k) zgrubiałe, które znaczą wielkość a razem niezgrabność i często wyrażają pogardę dla nazywanych niemi rzeczy; 1) słowowe, uformowane ze słów i przedstawiające w formie rzeczownika czynność lub stan oznaczony słowem, z tych uformowane od słów zaimkowych zowią się jeszcze zaimkowemi, a te wszystkie są rodzaju nijakiego. Rzeczowniki w języku polskim mają trzy odmiany, wyróżniające się rozmaitemi kształtami zakończenia : a) przez rodzaje, wyrażające płeć lub jéj podobieństwo, ob. Rodzaj; b) przez liczby pojedyńczą, podwójną i mnogą, ze względu czy rzeczownik wyraża jedną, dwie lub wiele osób albo rzeczy; c) przez przypadki v. spadki wyrażające stosunek rzeczy do rzeczy lub czynności do tego na co się wywiera.

Liczebniki, inaczej liczbowniki, wyrażają bądź ilość czyli liczbę przedmiotów, jak: "jeden" tydzień, dwa dni, dwie godziny, trzy domy, dziesięć korcy, czterdzieści tomów, i t. p. i te nazywamy liczebnikami głównem; bądź porządek, według którego przedmioty po sobie następują; np. pierwszy tydzień, drugi dzień, druga godzina, trzeci dom, dwudziesta wiosna, setna rocznica, i t. p., i te noszą nazwę liczebników porządkowych.