Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

część mowy odmienna

Język: polski

Cytaty

Quomodo dividuntur Partes Orationis? Aliae ex illis dicuntur declinabiles: Aliae Indeclinabiles: Jednej części, z nich zową declinabiles, odmienne, á ty ná końcu się odmieniáją: á drugie Indeclinabiles, Nieodmienne, bo żadnej odmiány nie máją.

Z tych części, cztery są odmiénné, to jest: Imié, Zaimek, Słowo, Imiésłów, a drugie cztery nieodmiénné: Przyimek, Przysłówek, Spojnik i Wykrzyknik.

Dzielimy części mowy na dwie klassy; w pierwszej umieszczamy Imie rzeczowne i liczbowe, Zaimek, Słowo, Słowo istotne być, Przymiotnik, Imiesłow, i zowiemy je już przedniejszemi, już odmiennemi, że najważniejsze są w mowie, i mają swoje różne odmiany.

W założeniu [...] prawie nie masz dwu części mowy, czy odmiennych, czy nieodmiennych, któreby się jedna z drugą nie schodziły.

Mowa ludzka składa się z wyrazów. Wyrazy dzielą się na części mowy, a te są odmienne i nieodmienne. Odmienne 1. Rzeczownik [...] 2. Przymiotnik [....] 3. Zaimek [...] 4. Liczbownik [...] 5. Słowo [...] 6. Imiosłów [...] 7. Przysłówek odmienny: pięknie, piękniej, najpiękniej, nieodmienny: nader, jeszcze, zgoła, Nieodmienne 8. Przyimek [...] 9. Spojnik [...], 10. Wykrzyknik.

Słowo (str. 5l) część mowy odmienna, i tak ważna, iż bez niego niepodobna wyrazić myśli.

Z tych wszystkich części mowy wykrzyknik, przyimek i spojnik nazywają się w naszym języku nieodmiennemi, reszta zaś odmiennemi, ponieważ stosownie do względów myśli końcowym odmianom podlegają.

Wszystkie części mowy dzielą się na odmienne i nieodmienne. Odmienne są te, które rozmaite względu przez końcówki wyrażać mogą. Takowo są piérwsze pięć; tj. Rzeczowniki, Przymiotnik, Liczbowniki, Zaimek i Czasownik.

Słowo jestto część mowy odmienna, wyrażająca działanie lub istnienie.

Wyrazy albo części mowy odmienne zowią się te, które przyjmują rozmaite zakończenia, stósowne do myśli i do zwyczaju narodowego; takich my Polacy mamy sześć: rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek, słowo, imięsłów.

Piérwsze cztéry doby twórczego Słowa. – Części mowy odmienne.

Tak téż imiona rzeczy nieżywot[n]ych przeznaczono do rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego, już to dla wskazania związku między niemi a należącemi do nich innemi częściami mowy odmiennemi, już dlatego, że każda rzecz nieżywotna może być użyta jako żywotna [...].

Wszystkie cztéry części mowy stanowiące oddział imienia, t. j. rzeczowniki, przymiotniki, zaimki i liczebniki, a równie także i słowa, można odmieniać czyli naginać na różne formy dla okazania rozlicznych stósunków, jakie około nich zachodzą, jako to dla okazania ich rodzaju, liczby, przypadku, czasu [...]. Dlatego wszystkie te części mowy nazywamy odmiennymi.

III. Zeszyt obejmie Słowotwórstwo wráz s Piérwoskładnią odmiennych części mowy aż do Słowa wyłącznie.

Imiesłów jest to część mowy odmienna, która pochodzi od słowa, czasem kończy się na ąc lub szy, i podobnie jak słowo maluje czynność i czas, a częściej zaś ma zakończenie przymiotników na ny, ty, ły, i wtedy z odmian podobny jest do nich.

Powiedz cz. odm. słowo [...] jak cz. nieodm. przysłówek [...]służącym imiesłów wzięty rzeczownie

W języku polskim części mowy jest dziesięć: istotnik, słowo, zaimek, przymiotnik, imiesłów, liczebnik, przysłówek, przyimek, spójnik, wykrzyknik. Istotnik (rzeczownik) przymiotnik i liczebnik mogą być nazwane w ogólności imieniem. Piérwsze sześć nazywają się odmiennemi, a ostatnie cztéry nieodmiennemi [...].

Wszystkie te części mowy dzielą się na odmienne i nieodmienne. Odmiennemi częściami mowy są: rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik i słowo czyli czasownik. Te części mowy nazywają się odmiennemi częściami mowy dlatego, że przybierają dla okazania rozlicznych stosunków i okoliczności rozmaite formy, czyli inaczej mówiąc, odmieniają się.

Wszystkie cztery części mowy stanowiące oddział imienia, t. j. rzeczowniki, przymiotniki, zaimki i liczebniki, a równie także i słowa, można odmieniać czyli naginać na różne formy dla okazania rozlicznych stósunków, jakie około nich zachodzą, jako to dla okazania ich rodzaju, liczby, przypadka, czasu, trybu itd; - np. ojciec, ojcze, ojcowie, - dobry, dobrzy; który, która, którzy, - dwa, dwóch; - leżeć, leż, leżał, leżeli. - Dlatego wszystkie te części mowy nazywamy ODMIENNYMI.

Dlatego pierwsze sześć części mowy nazywają się odmiennemi, że ulegają rozmaitym odmianom gramatycznym, i przez to zmieniają rozmaicie pierwotne swe zakończenie, pozostałe zaś cztery części mowy, są nieodmiennemi, gdyż nie ulegając żadnym odmianom gramatycznym, nie zmieniają nigdy swego zakończenia.

Rzeczownik jest to część mowy odmienna, która oznacza rzecz jaką lub osobę, np. stolarz, szewcową, stół, trzewik.

Części mowy odmienne. Rzeczownik [...] Przymiotnik [...] Liczebnik [...] Zaimek [...] Słowo [...] Imiesłów [....]. Części mowy nieodmienne. Przysłówek [...] Przyimek [...] Spójnik [...] Wykrzyknik [...].

Pyt. Ileż mamy części mowy w Mowopisowni polskiej (czyli gramatyce ?). Odp. Dzięsięć następnych, pierwsze z onych szesć są odmiennemi, a cztery ostatnie nie odmiennemi.

Z tych dziewięciu gromad, 5 gromad jest odmiennych, tj. podlegających różnym odmianom w użyciu i z tego powodu zowiemy je częściami mowy odmiennemi; pozostałe zaś gromady są częściami mowy niedmiennemi i tylko wtenczas mogą mieć jakiekolwiek znaczenie w mowie, kiedy je z innymi wyrazami łączymy.

§ 47. Części mowy. Mowa nasza składa się z wyrazów, dla tego wyrazy nazywają się częściami mowy. Jedne z tych wyrazów w mowie pozostają bez zmiany, w jednej stałej postaci (np. do, pomiędzy, nigdy, iż, ani, i t. d.) i te nazywamy częściami mowy nieodmiennemi; inne zaś pojawiają się w postaci coraz to innej zależnie od ich stosunku i związku z innemi wyrazami [...] (np. dom, domowi, w domu, domem; świat, na świecie; wielki, wielkiego, wielkich; poznaję, poznawał, poznany, poznaj i t. p.) i te otrzymały nazwę części mowy odmiennych.

Ze wszystkich części mowy (§ 16) odmieniają się tylko rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki i słowa (albo czasowniki) i dla tego nazywamy je częściami mowy odmiennemi; natomiast przysłówki, przyimki, spójniki i wykrzykniki są częściami mowy nieodmiennemi, występują bowiem w jednej postaci.

§ 124. Rzeczowniki, zaimki, przymiotniki, liczebniki i czasowniki odmieniają się przez przypadki, liczby, czasy i t. p .; dlatego te części mowy nazywają się części mowy odmienne. Przysłówki, spójniki, przyimki, wykrzykniki nie posiadają ani liczb ani przypadków ani czasów i nazywają się części mowy nieodmienne.