terminów gramatycznych online
radix pierwiastek, podstawa słowotw.
Język: łaciński
- Część druga. Rzecz o zgłoskach: Such/1849
- Etymologia (Słoworód): Mał/1879
- Nauka o formach (Flexya): Mał/1863, Mał/1879
- Słownik: Kn/1644 (I wyd. 1626), Kn/1643 (I wyd. 1621)
- Wstęp: KarłT/1885
- Wstęp do Głosowni. - Język słowiański i jego narzecza. - Abecadło wszechsłowiańskie. - Podział mowy odnośnie do Głosowni.: Malin/1869
- Wstęp obejmujący pogląd na Głosownią i pojęcie Pierwoskładni: Malin/1869
- Zdanie dziewiąte: Klecz/1767
Cytaty
Początek powszéchnié. [...] Radix: verba quae habent suas radices. Varr. [...].
Rādix. f. Korzeń. Począték 1.
Do łatwego też nauczenia się języka Polskiego wiele dopomaga: że ma słow początkowych mało, (Radices) tych zaś, ktore od nich pochodzą, bardzo wiele, a przez małą odmianę, albo przydatek, co inszego znaczą.
Rdzeń (Wurzel, radix), w którym tkwi piérwszy zaród do znaczenia słowa.
Różnica między źródłosłowem (thema, Stamm) a pierwiastkiem (radix, Wurzel) jest taka, że pierwszy, t. j. źródłosłów, np. dyma w słowie (wy)dymać, służy za materyał konjugacyjny tylko jednemu słowu; przeciwnie pierwiastek jest źródłem, z którego rodzi się cała familia wyrazów, mających każdy swój osobny źródłosłów, a idących z jednego wspólnego pierwiastka. Tak np. w słowie wydymać źródłosłowem jest dyma, a pierwiastek całej tej rodziny wyrazów, do których i wydymać należy, jest dъm. Możnaby przeto słusznie pierwiastek nazwać źródłosłowem źródłosłowu.
Odnośnie do piérwoskładni każdy wyráz musi zawieráć w sobie piérwiastek (etymon), wyráżający główną część wyrazu, którá jest podstawą i źródłem pojęciá. Piérwiástkiem, po grecku etymon, nazywámy tę część wyrazu, którą Łacinnicy nazywają radix, Niemcy Wurzel (korzeniem) [...].
W pierwszéj części wykázaliśmy jilość brzmień i głosów języka polskiego, jich podziáł na samogłoski i spółgłoski, jednych i drugich rodowód, jich przemiany w skutek jich wzajemnego wpływu na siebie i przyczyny tychże przemián w wyrazach polskich. A poniewáż te wyrazy, w których zachodzą rzeczone przemiany głosek, tych nájpiérwszych i nájpiérwotniejszych żywiołów każdéj mowy ludzkiéj, pod względem gramatycznym nie są jednego i tego samego składu i budowy, i gramatyka porównáwczá prócz głosek odróżniá w składzie i budowie wyrazów i jinne gramatyczne cząstki składowe wyrazów, przeto wyjáśniając prawa głosowe głosek, musieliśmy się mimowolnie spotykać z dopiéro rzeczonemi gramatycznemi cząstkami w skłád wyrazów wchodzącemi, jakiemi są piérwiástek (etymon, radix, niemieckie Wurzel), pień czyli temat (thema, Stamm), nágłos (praefixum, Vorsylbe), pogłos (afformativum, affixum, Nachsylbe, Wortbildungssuffix), końcówka (suffixum, Biegungssuffix albo Endung), spójka (Bindevocal), nasuwka (prothesis, Vorschlag), wsuwka (epenthesis, Einschiebsel), zasuwka (epithesis lub paragoge) itd.
Różnica między tematem a pierwiastkiem (radix, Wurzel) jest taka, że temat ukazuje pierwiastek już w połączeniu z jaką końcówką albo przyrostkiem.
Ów zaś zawiązek słowa pierwotnego jakim np. jest mr w składzie słowa mrzeć, nazywa się PIERWIASTKIEM (radix, Wurzel) całéj rodziny wyrazów, które z niego biorą początek.
Niektórzy używają systemu mieszanego: jedne pojęcia nazywają terminami spolszczonymi, inne obcymi, używając ich in сrudo. Oto np. w ostatnich wydawnictwach krakowskich spotykamy się z taką nomenklaturą: „Niektóre masculina z nomin. na -a”. „W znaczeniu vocativu, accusativu”. […] I to wszystko w książce polskiéj, obok czysto polskich terminów: samogłoski nosowe, pierwiastki, końcówki, ściągnięcie i t. d. Zapytać się chce, dlaczego osoby tak piszące czynią wyjątek dla pewnych terminów, a dla innych nie? […] Czemu nie piszą np. declinatii substantivialnej, praesens thematu, aoristus, thema praesentis, praeteritum złożone z praes. verbu subst., w pluralu, w singularze, w dualu, konsonanty nazalne, radices i t. d .? Zdaje mi się, że trzeba być tu konsekwentnym i mieć jakąś stałą zasadę: jeżeli już z łacińska mówić i pisać, to czynić to wszędzie i logicznie.