pierwiastek rdzeń, źródłosłów

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Kn/1644 (I wyd. 1626)
• Mucz/1825
• SkorM/1828
• Rozp/1830
• Such/1849
• Kurh/1852
• Łaz/1861
• Mał/1863
• Malin/1869
• Lerc/1877
• Mał/1879
• Malecz/1882
• Oż/1883
• KarłT/1885
• Jes/1886
• Kr/1897
• Król/1907
• Kr/1917
• PolTerm/1921
• Król/1922
• Rozw/1923
• Szob/1923
• Gaert/1927
• Kor/1961

Primitiva, orum. Pierwiastki.

Primitivum Nomen aut Verbum quod à nullo alio derivatur, ut mons, lapis, lego, facio. πρωτότυπον [prōtótypon] Diomed.

Że w języku naszym z trybu bezokolicznego nie można początku czasowania wyprowadzić, te są przyczyny: 1) iż tryb ten w większéj części słów ma zmieniony piérwiastek z przyczyn […] wyłożonych, a za początek czasowania taką formę w słowie obierać należy, w któré ten piérwiastek niezmieniony się znajduje [...].

W tém porównywaniu jeżeli nie zaniedbają notować pierwiastków, wyrazów i słów od nich pochodnich, jako też przedników i przyrostków w odmianach imion czyli wyrazów i słów dostrzeganych, a uznają wraz ze mną, że te wszystkie odmiany od wspólnéj pochodzą mowo-matki.

Jest to naganném zbaczaniem Grammatyków, iż oni pierwiastki (źródłosłowy) [...] bez względu na organ końcowych spółgłosek, używają w pisowni zębowonosowéj postaci न n, używając w pochodnich odmianach tychto źródłosłowów czyli pierwiastków ciągle znamienia Anuswâra.

Tam więc, gdzie sąd ucha staje się niepewnym, z przyczyny różnego następstwa spółgłosek, przydajmy mu za poradników względy grammatyczne, względy do zgłębienia każdego języka nieodzownie potrzebne. Temi zaś są: 1. Pochodzenie, czyli wzgląd na pierwiastek lub inne wyrazy z tego źródła pochodzące (etymologia).

Opaliński pisał pochlebca, bo wywodził to słowo od wyrazu po chlebie chodzić; inni mówią, że tymże sposobem możnaby wywieść słowo podchlebca od wyrazu pod chleb podłazić; inni nakoniec, w słowie podchlebca upatrują pierwiastek znajdujący się w słowach chełpić, chlubić, podchlubić, podchlebić.

Zgłoski rozbioru są to pierwiastki słowa, a bywają takie: 1. albo samogłoska sama jedna; np. u-waż, o-budź, żab-a, an-i [...] 4. albo dwie lub więcéj spółgłosek [...] las, lew, rob'-ić, chrząszcz.

Zgłoski rozbioru czyli pierwiastki, z jakich słowo jest zbudowane, mogą być następujące: 1. Rdzeń [...] 2. Pień [...] 3. Trzon [...] .

Układ pierwiastków. Słowo. Trzon. Końcówka.

Przyimek o, równie jak inne w skład słów wchodzące, odróżniać potrzeba od głosek do pierwiastku słowa należących. Np. w słowach orać, ostrzyć, polować, władać, stać, stronić i t. p. początkowe głoski nie są przyimkami, bo się nie mówi rać, —strzyć, —lować, —ladać, —lać, —tronić i t. p

W zakończeniach stwo, ski, przydanych do pierwiastku mającego ostatnią głoskę d lub t, zmienia się s na dz lub c; np. lud, ludzki; dowódca, dowództwo; brat, bractwo.

W tworzeniu wyrazów pochodnych na ski zakończonych, zdarzają się też inne zmiany spółgłosek do pierwiastku wyrazu należących. [...] Np. wieś, wiej-ski; Zamość, Zamojski; Lublin, lubelski; brat, braterski.

[…] Samogłoska i kończąca pierwiastek mocnieje na oi, ój, aj, albo aw, w których spółgłoski j, w, są przydechem łączącym dwie samogłoski […].

W pierwiastkach powinny by znajdować się tylko pierwotne czyli twarde spółgłoski i pierwotne samogłoski: a, i, u […], ale że nasz języki nie jest pierwotnym i że wyłaniając się od swéj matki, wyrobił sobie przeważnie brzmienia miękkie, które stały się najgłówniejszą jego cechą [...].

[…] Rzeczowniki pochodne tworzą się z pierwiastków czasownikowych trojakim sposobem: […] 2. Przez użycie odmiany czasownikowéj w znaczeniu rzeczownika.

[…] Pierwiastki zaimków, przysłówków i spójników są następujące: […] 5. Pochodne przysłówki za pośrednictwem mo, np. ta-mo=tam, sa-mo=sam.

[...] S całego wykładu o wsuwnych samogłoskach możná już wyciągnąć ten pewnik, że nie wszystkie samogłoski wchodzące w skłád piérwiástku są jistotnie piérwiástkowemi. Piérwiástkowá samogłoska może się przemienić przez stopniowanie, ale nigdy s piérwiástku ginąć nie może, a skoro zginie, wtedy to, co pozostanie po wyrzutni, stanowi już jinną formę piérwiástku [...], gdy tymczasem spółgłoski jistotnie piérwiástkowe, choć giną niekiedy w języku, np. jak d w serce, jém, których piérwiástki są serd, jad, nie nadają temu co pozostanie znaczenia piérwiástku, t. j. nie je, ser, są piérwiástkami wyrazów jém, serce, lecz zawsze jad, serd [...].

Jeżeli głęboki ten badácz mowy ludzkiéj twierdzi i słusznie, że dlá Lingwisty mają wielką wártość nawet amerykańskie języki, to my z naszéj strony wyznać musiemy, że dlá słowiańskiego Lingwisty w ogóle, któremu jest nieodbicie potrzebną znajomość starosłowiańskiego języka, wielkiéj jest wági pod względem etymologiji znajomość gockiego; a czym jest ten ostatni dlá starosłowiańskiego w ogóle, tym jest w szczególności dokładná znajomość litewskiego języka dlá polskiego Lingwisty, zwłaszcza że jak język gocki, mający wiele spólnych piérwiastków ze starosłowiańskim, pomiędzy Sanskrytem i giermańskiemi językami, tak język litewski pomiędzy tymże Sanskrytem i mową słowiańską, a w szczególności językiem polskim, jest pośredniczącym ogniwem.

W każdym czasowniku rozróżnić trzeba źródłosłów i pierwiastek. Źródłosłów jest to ta część wyrazu, która przez całą odmianę wyrazu nieruchomą pozostaje, a służy nam do urabiania czasów, trybów, liczb i osób. Pierwiastek zaś jest to ta część wyrazu, z któréj rodzi się cała grupa czyli familia wyrazów.

Różnica między tematem a pierwiastkiem (radix, Wurzel) jest taka, że temat ukazuje pierwiastek już w połączeniu z jaką końcówką albo przyrostkiem.

Imię pierwotne, a zowiemy tak każde imię bezpośrednio utworzone z √, nic więcéj w składzie swoim nie obejmuje, jak właśnie tylko końcówkę i odnośny pierwiastek (z przybranką albo i bez przybranki, co tutaj na istotę rzeczy wcale nie wpływa).

Uwaga. Język polski odznacza się od innych języków osobliwą łatwością urabiania jednego wyrazu na wiele części mowy, nadaje właśnie mowie naszej różnorodność i rozmaitość odmian: 1. Pierwiastek: Wdzięk 2. Rzeczownik: Wdzięczność 3. Rz. słowny: Wdzięczenie się 4. Przymiotnik: Wdzięczny-a-e 5. Słowo: Wdzięczyć się 6. Imiesłów: Wdzięczący-a-e się 7. Przysłówek: Wdzięcznie.

Tu szczególniej uważać trzeba na pierwiastki tego wzoru bardzo bogatego, w odmiany. Te pierwiastki, Bor, bior, czar, dar, zor, ozor, mir, mor, mur, nur, por, pur, gor, tor, twor, swar, żar, żer, ser, syr i t. d. przybierają głosówki rozmaite, tworzą 300 rzeczowników tutaj.

W słowach cierpiętliwch spotykają się najczęściej podobieństwa; bo z jednego pierwiastku wzięły początek.

Pyt. Czy pisać trzeba Slęza (rzeka) czy szlęza lub Szlonhe Lohe?

Odp. Pisać jak wymawia się po polsku, po czesku, lub po łacinie; bo te narody nie odstępują od pierwiastku czyli od rzeczy samej, niemcy zaś zwykle odstępują, i nie można pojąć co jich wyrazy tej samej rzeczy nadane znaczą. Nazwa tej rzeki pochodzi ze starosł. od słowa slęczyć się. Slęczą się wody przez górne potoki, Szybkim połyskiem, aż kruszą się boki. Slęzo tyś dzwięczna i jakoś miła; Nie raz do siebie mię przytuliłaś! Ha! ha!

Pierwiastek: War, słowo warzyć, walenie, warzelnia; czego? słodu, rosczyny piwa.

Niektórzy używają systemu mieszanego: jedne pojęcia nazywają terminami spolszczonymi, inne obcymi, używając ich in сrudo. Oto np. w ostatnich wydawnictwach krakowskich spotykamy się z taką nomenklaturą: „Niektóre masculina z nomin. na -a”. „W znaczeniu vocativu, accusativu”. […] I to wszystko w książce polskiéj, obok czysto polskich terminów: samogłoski nosowe, pierwiastki, końcówki, ściągnięcie i t. d. Zapytać się chce, dlaczego osoby tak piszące czynią wyjątek dla pewnych terminów, a dla innych nie? […] Czemu nie piszą np. declinatii substantivialnej, praesens thematu, aoristus, thema praesentis, praeteritum złożone z praes. verbu subst., w pluralu, w singularze, w dualu, konsonanty nazalne, radices i t. d .? Zdaje mi się, że trzeba być tu konsekwentnym i mieć jakąś stałą zasadę: jeżeli już z łacińska mówić i pisać, to czynić to wszędzie i logicznie.

W budowie wyrazów wyróżniamy różne cząstki składowe. Najważniejszą cząstką czyli rdzeniem, z któ­rego wyraz każdy zbudowany, jest piérwiastek. Z pierwiastku tworzy się też zwykle cała rodzina wyrazów, np. w wyrazach: uroda, — przyroda, — rodzić, — wrodzić; — urodziny, — narodzenie, —wyrodek, — rodzice, — zgłoska: rod jest właśnie piérwiastkiem.

Rzeczowniki: rachunek, rysunek, szacunek, opiekun itp. piszemy przez u, bo one pochodzą od piérwiastków, przybierających w czasie teraźniejszym i w czasach pochodnych, przyrostek (sufiks) u, np: rys-u-ję, rach-u-je, szac-u-ję.

Gdy po samogłosce następuje dwie lub więcej spółgłosek, wówczas bierze się pod uwagę pierwiastek, przedrostek dodany na początku i przyrostki końcowe wyrazu i dzieli się wyraz tak, ażeby jego części morfologiczne nie były rozrywane [...] np. oddziela się pierwiastek od przedrostka: bez-ład, nad-miar, roz-dać [...] Oddziela się przyrostek od pierwiastku: głów-ka, głos-ka, gło-śny, naj-waż-niej-szy, wóz-ka, pisz-cie, grud-nia [...].

W ten sposób w każdym wyrazie można odszukać pewne części składowe, połączone celowo w całość, z których każda ma swoje znaczenie. Temi częściami składowemi wyrazu są: pierwiastek, przedrostek, przyrostek i końcówka.

W wyrazach: nauka, naukowy, uczeń, wyuczyć — cząstkami znaczeniowemi czyli morfologicznemu są: na-uk-a, na-uk-ow-y, ucz-eń, wy-ucz-yć . Pomiędzy temi cząstkami znaczeniowemi najważniejszą jest ta, w której tkwi główne znaczenie wyrazu, czyli jego pierwiastek albo pień, albo rdzeń wyrazu.

Rdzeń (pierwiastek). Temat (osnowa), zmienny i niezmienny.

Za czeskie można uważać np. pokuta, k.-sł. pokũta, skutek (o ile nie należy przyjąć innego pierwiastka dla tego wyrazu lub prasłowiańskiej oboczności).

Pierwiastek, p. wyrazy I B.

Podobną popularność, jaką za czasów Oświecenia zyskał podręcznik Kopczyńskiego, w drugiej połowie dziewiętnastego wieku osiągnęła gramatyka A. Małeckiego [...].

Radix — pierwiastek, praefixum — przybranka, suffixum — przyrostek, thema — słoworód, temat (1879), terminatio — końcówka (1879) [...].

Szereg nowości z wyjątkiem terminologii składniowej przynosi gramatyka F. K. Malinowskiego [...].

Etymologia — pierwoskładnia, słowotwórstwo: radix — pierwiastek, praefixum — nagłos, suffixum — pogłos, thema — pień, temat, terminatio — końcówka, gradus incomparabilis — przymiotnik zdrobniały, zgrubiały.

Niektóre z przytoczonych terminów znaleźć można i u A. A. Kryńskiego [...].

Etymologia — etymologija: radix — pierwiastek, pień, rdzeń, suffixum — przyrostek, thema — osnowa, temat, terminatio — końcówka, aspectus — postać.

Z chwilą uzyskania niepodległości i organizowania na nowo szkolnictwa polskiego przystępując do nauczania języka ojczystego językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej [...].

Słowotwórstwo: wyraz prosty, złożony; złożenie (właściwe), zestawienie, zrost, rdzeń, pierwiastek, wyraz rdzenny, (nie)rozwinięty, przyrostek (słowotwórczy), żywy, martwy [...].