rzeczownik osobowy

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Br/1848
• Such/1849
• Łaz/1861
• Mał/1863
• Malin/1869
• Kam/1870
• Lerc/1877
• Mał/1879
• Jes/1886
• Kr/1897
• Król/1907
• Kr/1917
• Kon/1920
• ŁośFl/1923
• Nitsch/1923
• Szob/1923
• Łoś II/1925
• Gaert/1927
• Łoś III/1927
• Kl/1939
• Dor/1958–1969

Pytania: Kto? Czyj? Komu? Kogo? Z kim? W kim? O kim? ściągają się do rzeczowników osobowych […].

Zaimek sam oznacza dobitniéjsze odróżnienie rzeczownika osobowego i spadkuje się w trzech rodzajach i dwóch liczbach […], jak przymiotniki prawidłowe […].

Narostek ec w rzeczownikach osobowych powstał przez zmiękczenie k na c, dlatego dodajemy im do dziś dnia końcówkę c, jak niegdyś rzeczownikom: człowiek […].

Końcówka osobowo-męska i (y). [...] Końcówkę i przyjmują wszystkie te imiona osób z twardą spółgłoską przybierającą, które końcówki owie nie przyjmują [...], nawet oznaczające wyższe godności, mianowicie w hierarchii duchownéj np. arcybiskupi, biskupi, kanonicy, dziekani, chłopi, arystokraci [...]. Końcówkę y zamiast i przybierają nie tylko rzeczowniki osobowe zakończone na r, g, k [...], ale także osobowe zakończone narostkiem ec, gdyż tu c powstało przez zmiękczenie k, np. Niemiec, Niemcy, kupcy [...].

§. 131. Rozważmy z kolei każde z tych trzech zakończeń. — W pierwotnym stanie języka wszystkie rzeczowniki tej deklinacyi — bez różnicy, czy są osobowe, zwierzęce, czy nieżywotne — formowały przyp. I licz. mn. na i albo na owie.

Co się wyżej w §. 136 powiedziało o rzeczownikach męskich osobowych, że przyp. IVty licz. mn. zastępują powszechnie formą przyp. IIgo, to się rozumieć powinno i o należących do tego działu. Mówimy więc zwykle: poważam starców, wodzów, królów itd., nie starce, króle.

[…] Jakkolwiek końcówka a z rodu swego jest przeznaczoną dlá rodzaju żeńskiego, jednakże na odwrót tak w łacinie, jak w polszczyznie łączy się z rzeczownikami osobowemi rodzaju męzkiego […].

Dlá tego téż gramatycy nasi ze względów pedagogicznych we wzorcach skłánianiá rzeczowników męzkich żywotnych nietylko w liczbie pojedyńczéj, w któréj ściśle rzecz biorąc, biernik niczym się nie różni od mianownika, ale nawet i w liczbie mnogiéj co do rzeczowników osobowych, kładą w bierniku formy dopełniácza, co się dzieje pod względem biernika liczby mnogiéj ze szkodą nauki ojczystego języka. Albowiem formy biernika liczby mnogiéj rzeczowników osobowych męzkich znikają s pamięci młodzieży, jako mniéj używane w potocznéj mowie [...].

UWAGA. Dla wprawy w zgadzaniu przymiotników z rzeczownikiem dla przekonania dzieci, że głównie słowo rządzi przypadkami, dobrze jest przypadkować takowe wyrazy z dorobioną do nich myślą, zwracając uwagę na zakończenie przymiotników w trzecim przypadku liczby mnogiéj i w 6m przy rzeczownikach rodzaju męzkiego i nijakiego, a w liczbie mnogiéj przy osobowych i zwierzęcych albo nieżywotnych. (Wyraz lub końcówka będąca cechą przypadku, powinna być podkreślaną).

Różnicę, jaka zachodzi pomiędzy 6. i 7. przyp. licz. pojed. przy rzeczownikach rodzaju męskiego i nijakiego, zachowuje się nietylko przy rzeczownikach osobowo-męskich, lecz przy wszystkich rzeczownikach rodzaju męskiego bez różnicy, czy one są osobowe, czy rzeczowe, czy żywotne, czy nieżywotne.

Formy rzeczywistego i pierwotnego przyp. Igo liczby mn. utrzymują się przeto obecnie tylko jeszcze w samych rzeczownikach osobowych, np. (ci) doktorzy (t. j. doktorzi, §. 49) lub doktorowie.

Człowiek – uczeń – rolnik – sędzia – żołnierz – koń – orzeł – szczupak – motyl – żaba.

Te wyrazy oznaczają osoby lub zwierzęta — czyli istoty żyjące i nazywają się rzeczownikami żywotnemi. Do rzeczowników żywotnych liczą się też w gramatyce nazwy duchów i bóstw (anioł, Jowisz). Rzeczowniki żywotne dzielą się na ludzkie czyli osobowe (ojciec, syn, siostra) i zwierzęce (koń, pies).

Rzeczowniki osobowe, rodzime z przyrostkiem złożonym an-in, takie jak: mieszczanin, włościanin, ziemianin, dworzanin, mają w liczbie mnogiej osnowę z przyrostkiem an (bez -in), to jest formy ich mianownika l. mn. z zakończeniem 'e są: mieszczanie, włościanie. ziemianie, dworzanie.

Wszelkie rzeczowniki żywotne (tj. osobowe i zwierzęce) mają formy biernika przejęte z dopełniacza (np. widzę rolnika, pana, kupca,...), gdy tymczasem w liczbie mnogiej z rzeczowników żywotnych tylko osobowe zastępują biernik formami dopełniacza.

Rzecz. osobowe rodzime na an-in mieszczanie, wlościanie itp. [...]

§ 18. Już z tych przykładów widać, że rzeczownikami mogą być wyrazy o bardzo różnym znaczeniu, dla tego też w gramatyce, wśród samych rzeczowników, odróżniamy rzeczowniki osobowe od rzeczowych, żywotne od nieżywotnych, zmysłowe od umysłowych, własne od pospolitych, zbiorowe od jednostkowych.

I-szy przypadek liczby mn. rzeczowników osobowych ma rozmaite zakończenia. Rzeczowniki osobowe mają formę osobową albo rzeczową.

[...] w rzeczownikach osobowych końcówki -ov'e i -'i są rzadsze [...].

§ 34. W dzisiejszym języku literackim mamy mieszaninę form: właściwego mianownika a także biernika różnych tematów pierwotnych, przyczem formy te są w pewnym stopniu związane ze znaczeniem danego wyrazu np. końcówkę -owie, -i (-y po spółgłoskach stwardniałych) przybierają rzeczowniki osobowe, a końcówkę dawnego biernika -y (-i po k, g) — rzeczowniki rzeczowe; mniej określone znaczenie mają formy na -e, wśród których też przeważają imiona rzeczowe.

Odpowiednio do podziału pojęć na konkretne i oderwane, gramatycy dzielą rzeczowniki na zmysłowe i oderwane (oczywiście w przenośnem tych wyrazów znaczeniu); nadto według innych cech znaczeniowych na osobowe i nieosobowe lub rzeczowe (pies, dom), na jednostkowe (np. człowiek) i zbiorowe (np. lud), na pospolite i własne.

§ 9 . Rzeczowniki osobowe z suf. złożonym -an-in tworzą formy przypadkowe tylko w l. poj. od tematu z przyrostkiem -in, np. ziemianin Sul. 88, Sasin TPaw. IV, nr. 3376, [...].

Osobowe, p. rzeczowniki; p. zaimki.