istotnik

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Mon/1780
• Prz/1816
• Morz/1857
• Czep/1871–1872
• Kor/1961

Imiona są wielorakie. Nomen substantivum: Imie istotne, krocej: Istotnik, albo Rzeczownik.

Nemcy stosownie do umowy między ich ojczystemi Językośledcami naczałują wszelkie Istotniki bez wyjątku Pisem wielkawym. Nie chcę ja tu rozciągać pisow wielkawych na naczały wszystkich Istotnikow bez rożnicy (ad omnia nomina substantiva) lecz, poddzielając je na Osobowniki (personalia) i na Rzeczowniki (realia) z ktorych te drugie jeszczeby się poddzielić mogły na Podzmysłowniki (sensualia), Umysłowniki (imaginaria) i Miejscowniki (localia) chcę mieć wielkim Pisem naczałowanemi same Osobowniki bez żadnej wyłączni, czy te są samowłasne, czy pospolite.

Zdawałoby się, że Nemcy przewyższają nas, jak i drugich Europejcow, w tworzeniu słow zkładunkowych, czyli w łatwem zprzęganiu w jedno słowo dwu Imion wszelkiego rzędu, jakie są u nich np. Goldschmit, stundenlang, rothbraun, Groʃsmuth it.p. lecz my tyleż dokażemy w zkładunkowaniu wyrazow na cztery zprzęgi Istotnikow z Istotnikami i z Przymiotnikami lub Przymiotnikow z Przymiotnikami i z Istotnikami. Mamy tak zestosowane: np. z pierszego rzędu: dziwoląg, Dzwonolej, nosorożec, Ustawodawca, Obrazoburzca, rękodzieło, sianożęć, wodociąg it.pp. z drugiego rzędu: miodopłynny, parokonny it.pp. jak i owe Homerowskie i Kwintowskie: mężogubczy, morzopławny, śmiercionośny, wiatronogi, rożopalcy, rogokopytny it.d, z trzeciego: wolnoczynny, prędkolotny, wspaniałomyślny, złotousty it.d. i owe koniarskie: zkaragniady, siwojabkowity it.d. z czwartego: Czarnobrewka, Drobnowidz, ostrosłup, żywokost it.d.

Podobnie, jak w rzeczywistości wszelka istota nadaje cechę swéj natury przymiotom, sprawom i spraw właściwościom, które do niéj przynależą, lub z niéj pochodzą; tak i w mowie wyraz, który jest z piérwotnego utworu istotnikiem, przy rozmaitém jej cieniowaniu, przerabia się na cztéry części mowy odmienne, to jest na: przymiotniki, sprawomiany, dosprawiany, oraz na stopnie poddane liczbownikowi, zachowując wszędzie znamię piérwotne, które przy przerabianiu się istotnika wskazuje w wyrazach pochodnych ich źródłosłów. Biorąc nową końcówkę, albo nagłówek, wyraz istotnikowy nie zmienia nigdy drdzenia, swéj stałéj cechy. Wyraz gospodarz, ma za drdzeń zgłoski gospod, z niego: gospod-yni, gospodarstwo (…).

Istotnik .... Imię rzeczowne (Nomen substantivum).

Mianownik .... Jedna z siedmiu części zdania, piérwsza z porządku, odpowiadająca istotnikowi.

Istotniki dzielą się na zmysłowe i umysłowe, a jedne i drugie na żywotne i nieżywotne; żywotne dzielą się jeszcze na osobowe i zwierzęce.

Rzeczowniki czyli istotniki dzielą się jeszcze na własne czyli szczególne, pospolite czyli ogólne i podzielne.

Mimo jednak tej u pewnych ludzi niechęci do rodzimego słownictwa gramatycznego torowało ono sobie powoli drogę. Nawet Monitor z 8 marca 1780 r. zamieścił jego spis z niewielkimi tylko innowacjami, jak nomen substantivum appellativum — istotnik nazowny, mianowny; interiectio — wrzeszcz, verbum frequentativum — powtórzyste, coniugatio — wiązanie, modus indicativus — wskazujący.

O ile jednak neologizmy Szumskiego utrzymane były w granicach zdrowego rozsądku, to nie można tego powiedzieć o całym ich zestawie u J. Przybylskiego [...].

Nomen substantivum proprium — samowłasne (s. 63), concretum — istotnik podzmysłownik, abstractum — umysłownik (s. 95); pronomen demonstrativum — zaimię wskazywalne (s. 262); verbum — głagoł, adverbium — okoliczniak, praepositio — przedzak, coniunctio — spajak, interiectio — natrącak.

Obok jednak omówionych gramatyk stosujących rozmaite określenia tam, gdzie jeszcze nie było żadnego ustalonego, były i takie, które chciały wywrócić wszystkie, nawet już dawno ogólnie przyjęte. Do nich należał podręcznik A. Morzyckiego [...].

Nomen substantivum — istotnik, numerale cardinale — liczbownik bezwzględny, główny, ordinale — następowy, multiplicativum — iloskładowy, proportionale — ilogatunkowy, ilorazowy, indefinitum — nieokreślony, adverbiale — dosprawienny [...].