terminów gramatycznych online
forma pierwsza deklinacja
Język: polski
- Części mowy odmienne: Malecz/1882
- Część II. O Imieniu: Mucz/1825
- Część II. O Przymiotnikach: Mucz/1825
- Część II. O częściach mowy w ogólności: Jak/1823
- I. Część mowy. Imię, Imię przymiotne, Imię liczebne: Marc/1833
- Mownia: Morz/1857
- Nauka o słowach i ich odmianach: Łaz/1861
- O ośmiu częściach mowy: DwBg/1813
- O rzeczowniku: Kam/1870
- O rzeczowniku i przymiotniku: Bor/1830
- Podział spółgłosek na twarde i miękkie oraz według narzędzi mownych. Zwątlanie samogłosek. Spółgłoski mocne, słabe i płynne. Pochylanie samogłosek: Czep/1871–1872
pierwsza koniugacja
Cytaty
O formie piérwszéj. § 23. Do téj formy należą i podług niej przypádkuią się wszystkié rzeczowniki żywotné i nieżywotné, rodzaju męsk., a to już ze znaczéniá płci męskiej, już z zakończéniá.
Do pierwszej formy należą Imiona rzeczowne rodzaju męzkiego z których atoli żywotne nie ze wszystkiém zgadzają się z nieżywotnemi, i nawet z żywotnych ludzkie ze zwierzęcemi.
[...] Do piérwszéj formy należą rzeczowniki rodzaju męskiego.
Uwagi nad formą piérwszą. I. Prawie wszystkie imiona żywotne kończą się na a w drugim przypadku liczby pojedyńczéj, np. króla, olbrzyma, słonia. Wyjmują się: […] 2) Zwierzęta, które jako towar z zamorza sprowadzają się, a które jako imiona zbiorowe uważać należy, np. dorsz, sztokfisz, kablon; jako rzeczy żyjące i pojedyńczo uważane, miałyby drugi przypadek na a np. złowiłem pięknego sztokfisza.
Przymiotniki polskie, jakeśmy wyżéj mówili, mają trzy zakończenia na trzy rodzaje, a każdy rodzaj ma szczególne sobie służące przypadkowanie, w obydwu liczbach, które się z żadną z rzeczowników formą nie zgadzają. Stąd wypływają trzy formy: 1wsza na przymiotniki rodzaju męskiego, 2ga na przym. r. żeńskiego, 3cia na przym. r. nijakiego. Że zaś rzeczowniki zwierzęce i nieżywotne, tudzież z ludzkich nijakie, są w l. m. zawsze r. żeńskiego; przeto przymiotniki dwie tylko mają formy liczby mnogiéj; na rodzaj męski, która tylko do ludzkich imion mężczyzn, i na żeński, która do wszelkich innych należy.
Forma I. Do tej Formy należą Rzeczowniki męzkie, w której dzielą się na Mężczyńskie, Samcze, i Nieżywotne, a nadto wszystkie te rozkładają się w niej na cztery Przedziały obejmujące zakończenia tychże Rzeczowników i 5tySpadek liczby pojedyńczej, na których-to wszystkich zasadza się spadkowanie całej tej Formy. W Formie tej jest zakończenie męzkie i żeńskie.
FORMA PIERWSZA.
I. CZĘŚĆ MOWY.
Imię.
Imie wardas, ira wis tay ka tyk koki daykta znocziu.
Wedle rodzaju, a więc i wedle zakończenia istotników są właściwie trzy formy przypadkowania, dla każdego rodzaju osobna; — i tak do piérwszéj formy należą wszystkie męskiego, do drugiéj żeńskiego, a do trzeciéj nijakiego rodzaju. Jak do końcówki rodzajowéj, tak i co do formy okażą się podobne wyjątki. Piérwsza forma tedy służy dla istotników rodzaju męskiego. Nie jednakowo przecież odmieniają się ony w przypadkowaniu ze względu na naturę istot, które przedstawiają.
Forma pierwsza , a jest ona taką samą, jaka u istotników stanowi trzecią. W niéj są pomieszczonemi istotniki rodzaju nijakiego, a między niemi zakończone na o. Dosprawiany téż mięszane istotnicze wszystkie kończą się na o, a przydawać im można, jak każdéj części mowy, w znaczeniu istotnika branéj, rodzaj nijaki.
[...] Do 1. formy należą. 1. Rzeczowniki rodzaju żeńskiego na a, i, zakończone, np. córa, córka, córeczka [...]. 2. Rzeczowniki rodzaju męskiego na a zakończone i imiona rodowe na a, tudzież litewskie na o, odmieniają się tylko w liczbie pojed. według 1. formy, np. [...] sługa [...]. 3. Rzeczowniki w liczbie mnogiéj używane z zakończeniem y, iny, yny, e, np. imieniny, przenosiny [...]. 4. Te przymiotniki w rodzaju żeńskim, które jako rzeczowniki uważamy, należą także do téj formy, jeżeli ich końcówki nie czynią je podobnemi do rzeczowników męskich [...].
P. Ile mamy form, czyli sposobów przypadkowania rzeczowników? O. Form przypadkowania rzeczowników mamy trzy. Do formy pierwszéj należą wszystkie rzeczowniki rodzaju męzkiego z pierwotnem zakończeniem na spółgłoskę twardą a czasami i miękką, i wszystkie imiona męzkie zdrobniałe zakończone na samogłoskę o [...]. Do formy drugiéj należą rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone na spółgłoskę miękką i samogłoski a, i [...]. Do formy trzeciéj należą rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na o, e, ę [...] i jeden tylko rzeczownik rodzaju męzkiego zakończony na ę, jak książę, ale i ten właściwie tylko w liczbie mnogiéj do téj formy należy.
[…] W piérwszej, formie trzy są wzory: do piérwszego należą istotniki, kończące się na spółgłoskę twardą wargową lub zębową i na r […]; do drugiego istotniki, zakończone na spółgłoskę miękką wargową lub zębową, odpowiednią takiéjże twardéj oprócz ł [...]; do trzeciego wzoru należą istotniki, zakończone na gardłową twardą lub odpowiednią jéj podniebienną miękką, oraz na l, rz, j.
Trzy formy na rzeczowniki [...] Wzór 1-szy. Liczba pojedyńcza (rzeczowniki ludzkie). Rodzaj męzki. Forma 1-sza.1. Kto? (jest, przyszedł) Ojciec, syn.
Wzór 2-gi. Liczba pojedyńcza (rzeczowniki zwierzęce). Rodzaj męzki. Forma 1-sza. 1. Kto? co? (jest) Jeleń, pies.
Form na przymiotniki jest również trzy, a to podług rodzajowego zakończenia przymiotników. Do formy 1-ej należą przymiotniki rodzaju męzkiego, do formy 2-ej rodzaju żeńskiego, do 3-ej rodzaju nijakiego.