terminów gramatycznych online
rzeczownik żeński
Język: polski
Cytaty
Rzeczowniki żeńskie kończą się:
a) na samogłoskę a, matka, mowa,
b) na samogłoskę i Pani, Bogini:
c) na spółgłoskę miękką kąpiel, rzecz, moc.
Jeżeli zniknienie ściśnionéj samogłoski a z języka, przyniosło uszczerbek jego harmonii; jeżeli po zatraceniu jéj, nie możemy znaczenia niektórych słów rozróżnić, i nie wiémy jak kończyć 4ty przypadek rzeczowników żeńskich: można straty téj żałować, ale zaradzić temu nie jest w naszéj mocy.
Rzeczownik [...]— męzki, gdy jest nieżywotny, a należy podług swego zakończenia do rodzaju męzkiego, np. grad, grat, i t. d. lub gdy się ogulnie i bezwarunkowo mówi o Rzeczowniku tego rodzaju, obejmując wszelkie jego gatunki żywotne, nieżywotne i t. d. — żeński, gdy jest nieżywotny, lub gdy się ogulnie i bezwarunkowo mówi o Rzeczowniku tego rodzaju, obejmując wszelkie gatunki jego i zakończenia.
Wzór piérwszy podrzędny rzeczowników rodzaju żeńskiego l. p. […] Które rzeczowniki żeńskie obejmuje wzór piérwszy? […] Wzór piérwszy podrzędny obejmuje rzeczowniki żeńskie, które mają za głoski naczelne spółgłoski stałe, niestałe i zmienne oprócz głoski c, które nadto mają w 3 i 7 spadku po złagodzeniu lub zmianie głoski naczelnéj, zakończenie na e.
Rzeczowniki [...] żeńskie na -k zmniejszone zachowują -o; np. córeczk(-a)o, siostrzyczk(-a)o.
[…] Jak cienkie spółgłoski powstały ze zlewu ze samogłoską i, tak na odwrot rozkładają się na i, np. sukien=sukni […] (zob. 2. przyp. 1. m. w rzeczownikach męskich i żeńskich).
[...] Niektóre żeńskie rzeczowniki odrzucają a; jeżeli przed a mają twardą spółgłoskę, odrzucenie samogłoski a nie robi różnicy w odmienianiu, wyjąwszy, że 4. p. l. p. mają jak 1, np. brzytwa i brzytew [...]; jeżeli zaś przed a jest spółgłoska miękka, wówczas przechodzi taki rzeczownik do 2. formy, ale zachowuje w 1, 4 i 5 p. l. m. właściwą téj formy końcówkę e, np. karmia i karm' [...].
Niektóre rzeczowniki żeńskie straciły końcowe a: straż zam. straż-a zam. strag -jâ, gorycz zam. gorycz-a zam. goryk-jâ i t. p.
Z rzeczowników należą tutaj: b) żeńskie na -ina, -yna lub z eufoniczném z -izna, yzna: ps-ina źródł. p(ie)s, chłop-ina źródł. chłop-.
Spółgłoski h, ɦ miękczą się w rzeczownikach żeńskich na ƶ i s […].
[…] Jeżeli w rzeczownikach żeńskich końcowá zgłoska ɳa następuje po samogłosce, wtedy ɳ náleży do piérwiástku, a zaś końcowe jest jasne […], z wyjątkiem pieszczotliwych męzkich na o i żeńskich na a, w których ɳ jest pogłosem […].
Deklinacya III. obejmuje rzeczowniki żeńskie, na a albo i zakończone: np.: woda, ryba, bania, pani, bogini; tudzież męskie na a, o: np. wojewoda, sędzia, Fredro, Turno, Oczko.
Dział drugi przyboczny. Rzeczowników żeńskich kończących się na g, k, h, ch.
W pisowni koniecznie się wymaga, zamieniając rzeczowniki męskie, żeńskie, i średnie na zbiorowe, nie kaleczyć składu rzeczowników tychże, gdzie z, dz, c, na końcu jest rzecz. zostaje niezmienną, osobliwie w następnych rzecz. Mąż, męża męz-stwo; męż-ny, a nie męsny męstwo i t. d.
Głoska ó (o pochylone) zbliża się w wymawianiu do u. Należy ją pisać w następujących formach: [...]
2) W Dopełniaczu liczby mnogiéj rzeczowników żeńskich i nijakich z ostatnią tematową słabą lub płynną.
IV. przyp. l. poj. rzeczowników żeńskich na ni ma ą: panią, ksienią, gospodynią.
Zakończenie i — e w nom. pl. w rzeczownikach żeńskich (dekl. IV. z nakrawędną tematową miękką).
Przed sufixami: — ski, — sko, — skość, — stwo, i — ki — ko, po tematach: ma ż — , z — , g — , pisze się s: Boski (Boż + ski), męski (męż + ski), kaliski, praski, brzeski, francuski, bóstwo, męskość; bliski , wąski . . . z wyjątkiem rzeczowników żeńskich z sufixem — ka, w których pierwiastkowe z pisze się przez z: wiązka, wiązek; Francuzka, Francuzek.
Podług deklinacji rzeczownikowej odmieniają się rzeczowniki żeńskie, utworzone od tychże osnów co i imiona męskie, za pomocą przyrostków: -ina, -yna, -ewna, -ówna, -anka, oznaczające godności lub nazwiska rodowe.
W 2 przyp. l. m. rzeczowników żeńskich na a i nijakich na e: broda - bród [...] pole - pól i t. d.
Pierwotną końcówką celownika liczby mnogiej rzeczowników żeńskich było -am (rękam, głowam), ponieważ jednak rzeczowniki męskie i nijakie miały w tym przypadku końcówkę -om, więc przeniesiono ją i do form rodzaju żeńskiego, stąd postaci: rękom, głowom, zamiast dawnych: rękam, głowam.
Podług wzoru pierwszego odmieniają się rzeczowniki żeńskie, mające przed końcówką a spółgłoskę twardą: siostra, matka, chata, starościna, książka, ławka, woda, maszyna, królewna, Lindówna i t. d.
Najpowszechniej stało się to z rzeczownikami nijakiemi na -ьi ̯e [...]. U [rzeczowników] męskich i żeńskich widzimy to na zachodzie Śląska i w południowej i pn.-zachodniej Wielkopolsce.
Gwary bruską i wielewską znamionuje pewna odmiana tego typu: oto u rzeczowników żeńskich gen. sg. brzmi tam matki [...].
§ 35. W dekl. III zmiany zaszły tylko w zakresie rzeczowników osobowych męskich, które początkowo kończyły się jak [rzeczowniki] żeńskie [...].
Formy na -ący, w odniesieniu do rzeczowników żeńskich, jak kolwiek niesystematycznie, używają się jeszcze w w. XV a ostatni ślad ich spotykamy jeszcze w r. 1561 u Leopolity.
Zwłaszcza w dat. instr. loc. plur. i dual. rzeczowników żeńskich na -a, gdzie mamy w czeskim równie dobrze jak w kasz.-słow. i serbskim krótkość rdzennej [...].
§ 30. Suf. -iji w językach słowiańskich służył do formowania rzeczowników męskich lub żeńskich, zachowanych w języku stsł. np. sǫdiji — 'sędzia', laniji — 'łania' i t. d.
Deklinacja IV.
§ 203. Należą do niej rzeczowniki z tematami twardemi żeńskie lub męskie: głowa, starosta, przymiotniki żeńskie na -a (nie pochylone) dobra [...].