Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

aoryst

Hasło w cytatach: aor., aorysty
Język: polski
Geneza: gr. aóristos 'nieokreślony'
Dział: Fleksja (współcześnie)
EJO 1999, s. 49 Definicja współczesna

Aoryst. 1. Termin gramatyki grec.: czas, który w pojęciu Greków wyrażał zdarzenie przeszłe bez zaznaczania, czy to przeszłość dawna, czy też proces, który dopiero co się odbył. [...] 2. Także odpowiednik etymologiczny formacji grec. w innych językach ie. Jedyny czas przeszły, który język prasłowiański odziedziczył z pie.

Cytaty

Starosłowiański aoryst zastępujemy w naszym języku pospolicie formą omówną czasu przeszłego dokonanego, starosłowiański zaś niedokonany formą omówną czasu przeszłego niedokonanego lub częstotliwego, które się składają z jimiesłowu przeszłego i s czasu teraźniejszego słowa posiłkowego być.

Większá część słowiańskich języków, jak i dzisiejszá polszczyzna, zatraciła także jednolite formy czasów przeszłych, z wyjątkiem serbskiego języka i obudwu nárzeczy łużyckich, to jest starosłowiańskie formy dlá czasu przeszłego nieokreślnego czyli aorystu [...].

W najdawniejszych textach starosł. np. w kodexie Supraskim są ślady, że kiedyś aoryst nie tylko od słowa być, ale równie i od słowa jestem mógł funkcyonować jako składnik trybu warunkowego.

Zabytek starego aorystu by pisać należy razem: 1) w wyrazach aby, oby, żeby, gdyby, chociażby i t. p. 2) jako cząstkę składową t. z. trybu warunkowego: chciałbym, jabym chciał, radzibyśmy, człowiekby sobie odpoczął i t. p. Osobno pisze się by tylko wtedy, jeżeli zaczyna zdanie, n. p. by poznać kraj.

Dawniej mieliśmy jeszcze dwa inne czasy przeszłe, a mianowicie cz. przeszły trwały czyli imperfektum i cz. przeszły chwilowy czyli aoryst, o czym niżej.

Czas przeszły chwilowy czyli aoryst należy do osnowy bezokolicznika i miał zakończenie pierwszej osoby licz. pojed. ch, np. bych, mołwich (Ps. flor.). Formy tego czasu spotykają się bardzo rzadko już w najdawniejszych zabytkach języka polskiego.

[…] Do przysłówków trybu zaliczamy także niektóre enklityki nierozłączne tj. takie słówka, które, nie posiadając własnego akcentu, łączą się z wyrazem poprzedzającym w jednę całość, jako to: —że (—ż), —li, —no, ci (—ć—właściwie 3. przyp. zaimka ty), a także —by (właściwie aoryst od słowa być).

Do osnowy bezokolicznika należą następujące formy: 1. Bezokolicznik. 2. Imiesłów czynny czasu przeszłego. 3. Imiesłów czynny czasu zaprzeszłego. 4. Imiesłów przeszły bierny. 5. W staropolskim należał tu jeszcze czas przeszły chwilowy (aoryst)

Czas przeszły chwilowy czyli aoryst, już w najdawniejszych zabytkach języka polskiego był rzadko używany. Najdłużej formy tego czasu używały się od słowa być. Odmiana aorystu tego słowa była następująca:

L. pojed. Osoba 1. by-ch 2. by 3. by

L. podw. 1. by-chwa 2. by-śta 3. by-śta

L. mnoga. 1. by-chom 2. by-ście 3. by-chą.

Z pochodzenia swego przyrostki trybu przypuszczającego są odrębnemi wyrazami, formami używanego niegdyś czasu przeszłego prostego chwilowego, t. zw. aorystu słowa posiłkowego być. Formy te miały niegdyś postaci następujące: bych, by, by, byśmy, byście, bychą.

Resztka formy dawnego aorystu, mianowicie -χ jego 1. osoby sg. i pl., weszła na Śląsku i na podgórzu małopolskiem w skład czasu przeszłego złożonego [...].

Najciekawszym zabytkiem śląskim jest tu wspomniany już Chwalim. Silne dyftongi [...], resztki aorystu [...].

3 l. p. w języku polskim jak i we wszystkich innych językach słowiańskich z wyjątkiem r. i stsł. zachodzi brak końcówki osobowej: bierze, dźwignie, bije, nosi, a więc jest tu stan taki, jaki normalnie zachodzi w czasach historycznych, np. w aoryście, gdzie znika końcowe -t.

Imperfectum. Aoryst.

Pewne światło na przyczyny znikania wyrazów i form językowych rzuca historja zaniku imperfektów i aorystów polskich. [...] Przede wszystkiem zaprzestano używać formy imperfektu od czasowników dokonanych i aorystu od czasowników niedokonanych, gdyż imperfekt jako czas niedokonany i aoryst jako czas, wyrażający czynność momentalnie dokonaną, nie harmonizował ze znaczeniem czasowników, inny aspekt przedstawiających.

Proces ten trwał od epoki przedhistorycznej do końca XIV w. (ostatnią formę aorystu spotykamy w zapisce sądowej z r. 1400; do Psałterza Puławskiego aorysty i imperfekty weszły z dawnego oryginału, wcześniejszego niż rękopis Florjański).

§ 593. Aoryst był czasem przeszłym, dokonanym czy raczej momentalnym, który w okresie prasł. tworzył się od każdego czasownika i to w formie dwojakiej: asygmatycznej i sygmatycznej.

Poza tem mamy jeszcze w jednej zapisce sądowej z r. 1401 dwie formy aor.: wynidziechą, ukradziechą Hube Zb, 48 [...].

Formy aorystu i imperfektu w języku polskim zachowały się tylko szczątkowo; stosunkowo najwięcej ich jest w Kazaniach świętokrzyskich, bo na 25 niewątpliwych aorystów i imperfektów, zachowanych do 1401 roku, znajdujemy aż 8 w tym małym fragmencie [...].

Aoryst, p. czasowniki II 5.

Aoryst m IV, D. -u, Ms. -yście jęz. «czas przeszły dokonany oznaczający czynność minioną bez względu na to, czy jej rezultat trwa w dalszym ciągu, czy nie». W końcu XIII w. aoryst tworzył się tylko od czasowników dokonanych i wyrażał czas przeszły dokonany. Słoń. Hist. 68. <gr. aóristos = nieokreślony>.