terminów gramatycznych online
aoryst
Geneza: gr. aóristos 'nieokreślony'
- Dialekty języka polskiego: Nitsch/1923
- Etymologia: Mał/1879
- Fleksja czyli nauka o odmianach: Kr/1897
- Fleksja czyli nauka o odmianach, albo odmiennia: Kr/1917
- Nauka o odmianie wyrazów: Szob/1923
- O Słowie: Malin/1869
- Słowniczek: Gaert/1927
- Wyrazy złożone: Uchw.AU/1891
Aoryst. 1. Termin gramatyki grec.: czas, który w pojęciu Greków wyrażał zdarzenie przeszłe bez zaznaczania, czy to przeszłość dawna, czy też proces, który dopiero co się odbył. [...] 2. Także odpowiednik etymologiczny formacji grec. w innych językach ie. Jedyny czas przeszły, który język prasłowiański odziedziczył z pie.
Cytaty
Starosłowiański aoryst zastępujemy w naszym języku pospolicie formą omówną czasu przeszłego dokonanego, starosłowiański zaś niedokonany formą omówną czasu przeszłego niedokonanego lub częstotliwego, które się składają z jimiesłowu przeszłego i s czasu teraźniejszego słowa posiłkowego być.
Większá część słowiańskich języków, jak i dzisiejszá polszczyzna, zatraciła także jednolite formy czasów przeszłych, z wyjątkiem serbskiego języka i obudwu nárzeczy łużyckich, to jest starosłowiańskie formy dlá czasu przeszłego nieokreślnego czyli aorystu [...].
W najdawniejszych textach starosł. np. w kodexie Supraskim są ślady, że kiedyś aoryst nie tylko od słowa być, ale równie i od słowa jestem mógł funkcyonować jako składnik trybu warunkowego.
Zabytek starego aorystu by pisać należy razem: 1) w wyrazach aby, oby, żeby, gdyby, chociażby i t. p. 2) jako cząstkę składową t. z. trybu warunkowego: chciałbym, jabym chciał, radzibyśmy, człowiekby sobie odpoczął i t. p. Osobno pisze się by tylko wtedy, jeżeli zaczyna zdanie, n. p. by poznać kraj.
Dawniej mieliśmy jeszcze dwa inne czasy przeszłe, a mianowicie cz. przeszły trwały czyli imperfektum i cz. przeszły chwilowy czyli aoryst, o czym niżej.
Czas przeszły chwilowy czyli aoryst należy do osnowy bezokolicznika i miał zakończenie pierwszej osoby licz. pojed. ch, np. bych, mołwich (Ps. flor.). Formy tego czasu spotykają się bardzo rzadko już w najdawniejszych zabytkach języka polskiego.
Do osnowy bezokolicznika należą następujące formy: 1. Bezokolicznik. 2. Imiesłów czynny czasu przeszłego. 3. Imiesłów czynny czasu zaprzeszłego. 4. Imiesłów przeszły bierny. 5. W staropolskim należał tu jeszcze czas przeszły chwilowy (aoryst)
Czas przeszły chwilowy czyli aoryst, już w najdawniejszych zabytkach języka polskiego był rzadko używany. Najdłużej formy tego czasu używały się od słowa być. Odmiana aorystu tego słowa była następująca:
L. pojed. Osoba 1. by-ch 2. by 3. by
L. podw. 1. by-chwa 2. by-śta 3. by-śta
L. mnoga. 1. by-chom 2. by-ście 3. by-chą.
Z pochodzenia swego przyrostki trybu przypuszczającego są odrębnemi wyrazami, formami używanego niegdyś czasu przeszłego prostego chwilowego, t. zw. aorystu słowa posiłkowego być. Formy te miały niegdyś postaci następujące: bych, by, by, byśmy, byście, bychą.
Resztka formy dawnego aorystu, mianowicie -χ jego 1. osoby sg. i pl., weszła na Śląsku i na podgórzu małopolskiem w skład czasu przeszłego złożonego [...].
Najciekawszym zabytkiem śląskim jest tu wspomniany już Chwalim. Silne dyftongi [...], resztki aorystu [...].
Aoryst, p. czasowniki II 5.
Powiązane terminy
- aoristus, aorystus
- czas przeszły chwilowy
- czas przeszły momentalny
- czas przeszły nieokreślony
- aorist
- Aoristus
- perfect indefinit (perfect indefinite)