czas przeszły praeteritum, czasy przeszłe

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Bart/1544
• Don/1595
• Don/1649
• Duch/1699
• Mal/1700
• Dąb/1759
• SzyGram/1767
• Fook/1768
• SzyPocz/1770
• Nał/1774
• Lub/1778
• Ant/1788
• Don/1795
• Szum/1809
• DwBg/1813
• Gddk/1816
• Prz/1816
• Jak/1823
• Mucz/1825
• Bor/1830
• Rozp/1830
• Rew/1845
• Desz/1846
• Br/1848
• Such/1849
• Ryk/1850
• Kurh/1852
• Szt/1854
• Morz/1857
• Gr/1861
• Łaz/1861
• Mał/1863
• Malin/1869
• Kam/1870
• Czep/1871–1872
• Mał/1879
• Malecz/1882
• KarłT/1885
• Jes/1886
• Grub/1891
• Uchw.AU/1891
• Kr/1897
• Lor/1907
• Kr/1917
• Kon/1920
• PolTerm/1921
• Król/1922
• Nitsch/1923
• Szob/1923
• Gaert/1927
• Kl/1939
• Kor/1961

PRZESZŁY – 2) gram. przeszły czas preteritum tempus R B3 (mp); przeszły dawny czas preteritum plus quam perfectum, ut amaveram, amaveras RN IIv; przeszły dawny czas preteritum plusquam perfectum, ut amaveram, amaveras R B3 (md); preteritum imperfectum przeszłe niezupełne, ut amabam, amabas, amabat RN IIv i R B3 (md); preteritum perfectum in grammatica przeszłe zupełne, ut amavi, amavisti, amaverunt R B3 (md); preteritum perfectum przeszłe zupełne, ut amavi, amavisti, amaverunt RN IIv. Zob. PRZEJĆ, PRZYSZŁY.

Czásy słow wiele są? Trzy. Ktore. Niniejszy jáko cztę. Przeszły jáko czciłem. Przyszły jáko będę czedł. Wiele są czásow w staczániu słow? Pięć. Ktore? Niniejszy jáko cztę. Przeszły niezupełny jáko czytałem. Przeszły doskonáły jáko czciłem. Przeszły więcej niż doskonáły jáko czedłem dawno. Przyszły jáko będę czedł.

Tempora verborum quot sunt? Tria. Quae. Praesens ut lego. Praeteritum ut legi. Futurum ut legam. Quot sunt temporam declinatione verborum? Quinque. Quae? Praesens ut lego. Praeteritum imperfectum ut legebam. Praeteritum perfectum ut legi. Praeteritum plusquam perfectum ut legeram. Futurum ut legam.

Tempora verborum quot sunt? Tria. Quae? Praesens ut lego: Praeteritum ut legi: Futurum ut legam.

Czásy słow wiele są? Trzy. Ktore? Niniejszy jáko czytam: Przeszły jáko czytałem: Przyszły jáko będę czytał.

Słowa trzy czasy mają, które są teraźniejszy, przeszły i przyszły.

P. Wiele jest czasow? O. Z trzech właściwych [...] jeden, to jest przeszły dzieli się na doskonały, niedoskonały, i więcej niż doskonały, których znowu jest dwa. Drugi to jest przyszły, jest także w niektorych słowach dwojaki [...] Procz tego są dwa czasy kondycyonalne teraźniejsze, dwa przeszłe, jako się to lepiej wyda w koniugacyach.

W czasach przeszłych i Kondycyonalnych pierwsza terminacya jest rodzaju męskiego, druga niewieściego, trzecia oddzielnego [...].

Biję, kryję [...] mają przeszły czas na iłem lub yłem.

Przez Sposob Roskazujący, wyraża się roskaz, rada lub proźba, jako: unikaj złego, czyń dobrze, strzeż się tego, pamiętaj o mnie. Dla tego ten Sposob ani pierwszej osoby, ani czasu przeszłego nie ma; bo jako sam sobie nie może roskazywać, tak też ani komu tych rzeczy, ktore się już stały.

W czasach przeszłych pierwsze zakończenie służy rodzajowi męskiemu, drugie niewieściemu, trzecie trzeciemu: w wielkiej zaś liczbie pierwsze męskiemu, drugie obojgu innym.

Przeszłe Czasy Czynosłow.

P. Wiele jest Czasow? O. Jest ich tylko trzy właściwie, le présent, teraźniejszy; le passé, przeszły; et l'avenir, przyszły; dla tego te Czasy nazywać będziemy trois temps naturels, trzy właściwe czasy. P. Zda mi się, że się więcej czasow znajduje w Sposobieniach Czynosłow? O. To prawda, wyliczyliśmy ich jedenaście [...]. Ale te wszystkie Czasy należą do jednego ze trzech właściwych Czasow [...]. P. Ktore są trzy Właściwe Czasy Czynosłow? O. Są te: Teraźniejszy (Présent), Przeszły Nieoznaczony (Prétérit Indéfini), i Przyszły (Futur).

Rodzajow mają słowa przeszłych czasow trzy: Męski (Masculinum) былъ писалъ, był pisał, Białogłowski (Femininum) [...], Srzedni (Neutrum) было писало było pisało.

Wszystkie przeszłe czasy w Białogłowskim rodzaju przemieniają Ъ. na А. w śrzednim na О. w wielkiej liczbie na И; [...] утихъ ucichł, утихла ucichła, утихло ucichło, утихли ucichli.

Czas [...] Prze: бывшій Bywszy. Przy: будущій Mający bydź.

Czas [...] Przeszły. бывъ albo бывши Bywszy, gdy był.

Ought jest jednym z czasów przeszłych słowa to owe bydź powinnym: bo to słowo ma ich dwa owed i ought. Piérwszy prawie zawsze jest używanym, kiedy idzie o dług pieniężny lub inny jakiéj rzeczy, w którym przypadku drugi się nie używa; tak dalece, że się zdaje, iż zwyczáj zupełnie go poświęcił trybowi oznajmującemu możność, którego on jest znakiem.

Czasów jest:

1) w trybie oznajmującym cztery, to jest: [czas] teraźniejszy (Praesens), np. znam; [czas] przeszły (Preteritum), np. znałem; [czas] zaprzeszły (Plusquamperfectum), np. zna­łem był, i [czas] przyszły (Futurum), np. będę znał albo znać będę i t. d.

Czas prz: Pisywałbym, pisywalibyśmy i t. d.

W słowach kończących się na ąć, często w liczbie mnogiej czasu przeszł. ginie syllaba ną.

Przeszły, praeteritus.

Imiésłów, że znaczy przymiot, więc w tém wszystkiém jest jednoż, co imié: że zaś odmiéniá się przez czasy, np. teraźniejszy dający, prze­szły dany, przyszły mający dać lub ma­jący być dany, w tém jednoż jest, co słowo.

Głoskę Z należy przypuścić do spolnego posiadania złogi z Głoską S we wszystkich Głagołach, Uczęstniakach, i Okoliczniakach, gdzie te wyimieniają się w czasie przeszłym lub przyjdym, np. niech ona ma znaczenie w wyrazach: zsprawiłem, zsprawię, zsprawiony, zskoczę, niezspodzianie, zstało się itd.

[Verbum tempora] Preteritum. [Słow czasy] Przeszły.

Tryb życzący. 1. Czas teraźniejszy, albo warunkowy 1szy. 1. Miałbym [...] 2. Czas przeszły albo warunkowy 2gi. Gdybym, obym, bodajbym miał [...] 3. Czas zaprzeszły albo warunkowy 3ci. Gdybym, obym był miał.

Czas przeszły, nigdy się sam jeden nie wyraża, ale zawsze ze względem dokonania lub niedokonania tego, o czém się sądzi, a czasem z dodatkiem, że to dawno było.

Trojaka ta czasu przeszłego różnica, w naszym języku wydaje się w taki sposób: mamy słowa niedokonane i dokonane, np. dawać, dać, brać, wziąć. Słowem tedy niedokonaném wyrażamy czasu przeszłego czynność niedokonaną, czyli niedokończoną, np. dawałem, brałem; a taką słowa odmianę zowiemy czasem przeszłym niedokonanym. Słowem zaś dokonaném, wyrażamy czasu przeszłego czynność dokonaną czyli skończoną, np. dałem, wziąłem; a taką słowa odmianę zowiemy czasem przeszłym dokonanym.

Od czasu przeszłego formuje się czas zaprzeszły [...] dodając każdéj osobie według jéj rodzaju i liczby czas przeszły słowa posiłkowego był [...].

O UŻYCIU CZASÓW

Używanie czasów bywa różne, w miarę potrzeby, i możemy powiedzieć: [...]

w Czasie Przeszłym

Chociaż talent był darem natury, jednak nauka go rozwijała, a ciągła wprawa doskonaliła.

Bytność, istnienie oraz działanie istot, przedmiotów i rzeczy zawiera się, po ludzku mówiąc, w czasie przeszłym, teraźniejszym i przyszłym, i dlatego właściwie są tylko te trzy czasy.

Pod względem czasu słowa wyrażają teraźniéjszość, przeszłość i przyszłość, ponieważ wszelkie działanie, wszelki byt, albo są teraz, albo były w przeszłym czasie, albo będą w czasie przyszłym. Dlatego też słowo ma czas teraźniéjszy, przeszły i przyszły; np. czytam, czytałem, będę czytał [...].

Nie wszystkie słowa polskie wyrażają te sześć zmian w czasie teraźniéjszym, bo nie wszystkie wyrażają działania jednokrotne, częstokrotne, dokonane i często dokonane. Działania z natury swojéj tylko dokonane, nie mogą się wyrażać przez słowa jednokrotne i częstokrotne; np. minąć (kogo), jak podobnie działania, które z natury swojéj są zawsze tylko powtarzane, albo oznaczają działanie ciągłe, nie mogą się wyrażać przez słowa jednokrotne; np. mięszać. Ale można powiedzieć zmięszać, kiedy chcę wyrazić działanie dokonane, które się powtarza. Uwaga ta stosuje się także do czasów przeszłego i przyszłego.

Sp. ozn. czasu prz..

Sp. ozn. czasu przeszł..

Czas przesz..

Trzy są główne czasy: teraźniejszy, przeszły i przyszły, i dwa podrzędne, przeszły nieokreślny i zaprzeszły. Z tych dwa pierwsze tylko są nieskładane, inne tworzą się zapomocą słów posiłkowych.

Z pomiędzy trzech czasów trybu oznajmującego (изъявительное наклонение), teraźniejszy (настоящее время) wyraża, co się dzieje w chwili mówienia; przeszły (прошедшее), co tę chwilę poprzedziło, a przyszły (будущее) oznacza, co po niéj ma nastąpić.

I tak czasy przeszłe słów, kończące się w licz. poj. na ał a w mnogiéj na eli, wskazują, że tryb bezokoliczny tychże słów pisze się przez éć nie zaś ić lub yć.

Czasów przedniéjszych mamy trzy: teraźniéjszy, przeszły i przyszły, a z tych niektóre mają jeszcze drobniéjsze podziały.

Tryby wyrabiają się w stanach, a są następujące: [...] 6. Czasownik, tryb, w którym piérwiastek przerobiony zostaje na czasy, a tych jak wyżej przytoczono jest cztéry: a, przeszły, b, teraźniejszy, c, przyszły, d, dawny.

[…] W czasie przeszłym odrzucamy i od czasownika isć, mówimy: szedł zam.iszedł, a zatém złożone brzmią bez zlewu: zaszedł, uszedł, poszedł, wyszedł.

Czas przeszły jest dwojaki: niedokonany i dokonany.

Podobnie orzecznik rzeczowny i przymiotny nie wyraża sam przez się czasu; bo w przykładzie: Ja żołnierzem, nie da się wyrazić różnica czasu teraźniejszego, przeszłego i przyszłego. Abyśmy więc mogli wyrazić różnicę czasu, dodajemy łącznik być i mówimy: Jestem żołnierzem; byłem żołnierzem, będę żołnierzem.

Dalej urabiamy za pomocą słowa być i imiesłowu czynnego przeszłego na ł, nasz czas przeszły i czas zaprzeszły: robiłem (robił-jestem); robiłem był (powstało z robił byłem, a to z robił był jestem).

Nim przystąpim do nauki o spájaniu form omównych, zastanówmy się pierwéj, że każdá czynność, działanie, stán lub jakikolwiek objáw podmiotu, oznaczony częścią mowy nazwaną słowem, odbywá się w czasie obecnym, lub odbywáł się w czasie przeszłym, lub odbywać się będzie w czasie przyszłym. Stąd wypływá potrzeba jednolitych form słównych, oznaczających czynność, stán itd. podmiotu zachodzącą, zaszłą lub wydarzyć się mającą w tych trzech dobach czasu. Mámy zatym w mowie Jafetidów trzy formy słowa jednolite, lub złożone czyli omówne w niedostatku piérwszych, które nazywámy czasem teraźniejszym, przeszłym i przyszłym. Lecz czynność przeszłá mogła zajść w przeszłości i nie być skończoną, dokonaną, lub téż została cáłkiem skończoną i dokonaną, s tego powodu są dwie formy słowa jednolite lub omówne według ustroju każdego w szczególności języka, które nazywámy czasem przeszłym niedokonanym i czasem przeszłym dokonanym.

Przedniejsze czasy są: teraźniejszy, przeszły i przyszły.

Tryb łączący oznacza niepewność czynności podmiotu, kiedy ją uważamy tylko, jaką cudzą chęć, myśl, życzenie; nazywa się łączącym dla tego, iż słowa w nim położone tylko przez połączenie ich ze słowami trybu oznajmującego czynią myśl zupełną. Tryb łączący urabia się z czasu przeszłego, dodając przed słowem spójniki: by, aby, iżby, żeby, ażeby.

Czas Tempus. Orzekając, najlepiéj opuszczać wyraz czas, więc zatem zamiast czas teraźniejszy mówić Teraźniejszy, Teraźniejszość i t. d. [Ter. Przech. Przesz. Przysz. Zaprzesz.].

Kiedy mówię: Czytałem książkę, to czytanie moje nie odbywa się obecnie, ale, przeciwnie, odbywało się dawniéj, tj. w czasie, który minął, przeszedł — słowem: w czasie przeszłym.

Время в глаголах показывает, что действие предмета происходит, происходило или будет происходить, а потому и времен три: настоящее czas teraźniejszy, прошедшее przeszły и будущее przyszły.

W memoryale p. Kryńskiego czytamy: [...] "W gramatykach, począwszy od Kopczyńskiego, uznano, że imiesłów „osobliwy" na szy tworzy się „od 3-ej osoby liczby pojed. rodz. męskiego, czasu przeszł., trybu oznajm. na ł z poprzedzającą spółgłoską, przyjmując do tego samego zakończenia: szy, n. p. rzekłszy". [...]"

Czasowniki mają rozmaite czasy. Tak na prz.: czytam, czytasz, czyta, czytamy, czytacie, czytają — jest czas teraźniejszy; czytałem, czytałeś, czytał, czytaliśmy, czytaliście, czytali jest czas przeszły; przeczytam, przeczytasz, przeczyta, przeczytamy, przeczytacie, przeczytają — jest czas przyszły.

Oprócz form prostych, strona czynna słowa posiada jeszcze formy złożone albo opisowe, do których należą: 1) czas przeszły (byłem, widziałem); 2) czas zaprzeszły (zrobiłem był, przyrzekł był); 3) czas przyszły słów niedokonanych (będę bić, będę pisał); 4) tryb warunkowy (poszedłbym, byłbym wziął); oraz wszystkie formy strony biernej słowa.

Czas teraźniejszy, przyszły, przeszły i zaprzeszły.

Strona czynna. Tryb orzekający. Czas teraźniejszy: [...] Czas przeszły 1 pisałe -am -om, 2 pisał -aś -oś [...]

Stosunki dzisiejsze są mocno pomięszane działaniem analogji, bo duża część należących tu przykładów — to formy czasu przeszłego [...].

To znów częstsze jest -va w czasie teraźniejszym niż przeszłym, lub naodwrót. i t. p.

★Czas (tempus) forma czasownika, wyrażająca stosunek chwili czynności do chwili mówienia lub do chwili innej czynności. Ze względu na stosunek czynności do chwili mówienia rozróżniamy czas: ★teraźniejszy (praesens); ★przeszły (praeteritum).

Formy czasu przeszłego uwzględniają nie tylko osobę i liczbę, ale nadto (inaczej niż formy czasu teraźniejszego) także rodzaj rzeczownika stanowiącego podmiot: w liczbie pojedynczej męski, żeński i nijaki, w liczbie mnogiej męskoosobowy i rzeczowy.

Dzisiejsza forma czasu przeszłego rozpatrywana ze stanowiska historycznego jest tedy wyrazem złożonym, którego pierwszy człon stanowi imiesłów przeszły, a drugi osobowa forma słowa posiłkowego.

Pierwsze próby stworzenia ojczystej terminologii zawierały Regulae grammaticales, regimina et constructiones z 1542 r. i wydanie A. Donata z r. 1583.

Terminologia Reguł [...].

Coniugatio — (s)przężenie: verbum activum — sprawiące, sprawujące, modus indicativus — naznaczenie, obyczaj ukazujący, skazujący, coniunctivus — słączający, imperativus — rozkazujący, infinitivus — niez(a)graniczony, participium — uczesnik, tempus praesens — czas niniejszy, praeteritum — przeszły, futurum — przyszły, persona — osoba, persona.

Zupełnie inaczej wygląda ona w gramatyce włoszczyzny A. Styli [...].

Coniugatio — złączanie [...]; participium — uczęstnictwo, tempus praesens — czas teraźniejszy, praeteritum — przeszły, plusquamperfectum — więcej niż, barzo (s. 90) doskonały, futurum — przyszły, persona prima — osoba (s. 20), persona pierwsza (s. 20), secunda — wtóra (s. 216—217), tertia — trzecia (s. 20), verbum personale — osobiste (s. 216).

Nie spełniała tych postulatów nie w tym zresztą celu wydana gramatyka F. Menińskiego. Zrealizował je dopiero F. D. Duchênebillot.

Terminologia [...].

Coniugatio — koniugacyja [...]; participium — uczestnictwo; tempus praesens — czas teraźniejszy, praeteritum — przeszły, plusquamperfectum — więcej, barziej (s. 73) niż doskonały, futurum — przyszły, persona prima — persona, osoba pierwsza, secunda— druga, tertia — trzecia.

Przeprowadzona jej krytyka w stosunku do Duchênebillota budzi ciekawość, jak wyglądała ona u samego Malickiego, bo każe się spodziewać u niego i pod tym względem szeregu zmian.

Terminologia. Litera vocalis — wokala [...].

Coniugatio — koniugacyja [...], participium — uczęstnictwo, significatio — znaczenie, tempus praesens — czas teraźniejszy, obecny, niniejszy, praeteritum — przeszły, plusquamperfectum — więcej niż doskonały, dawno przeszły, futurum — przyszły, futur.

Przytoczone argumenty przeciw rodzimej terminologii nie na wiele się jednak zdały. Znaleźć ją można i w gramatyce łaciny F. Fookowitza [...].

Coniugatio — koniugacyja: genus activum — aktywum, passivum — passywum (s. 220); participium — partycypium (s. 150), tempus praesens — czas teraźniejszy, praeteritum — przeszły, futurum — przyszły, persona — osoba.

Z języków nowożytnych wiek Oświecenia przynosi znaczne zainteresowanie językiem niemieckim, stąd zaczynają się pojawiać liczne przeróbki gramatyki J.K. Gottscheda [1766]. Już najstarsza z nich posiada nawet słownik terminologii rodzimej [...].

Coniugatio — koniugacyja [...], participium — uczęstnik, uczęstnictwo, tempus praesens — czas teraźniejszy, praeteritum — przeszły, plusquamperfectum — więcej niż doskonały, futurum — przyszły, persona — osoba, verbum personale — osobiste.

Daleko więcej rodzimego słownictwa gramatycznego zawierał z natury rzeczy przeznaczony dla Szkoły Rycerskiej podręcznik W. Szylarskiego [...].

Coniugatio — koniugacyja [...]; participium — uczestnictwo, tempus praesens — czas teraźniejszy, praeteritum — przeszły, futurum — przyszły, persona prima — osoba pierwsza, secunda — druga, tertia — trzecia, verbum personale — osobiste.

Najlepsze jednak świadectwo spopularyzowania się już rodzimej terminologii gramatycznej, i to po szkołach, daje konsekwentnie ją stosująca gramatyka francuszczyzny S. Nałęcz-Moszczeńskiego [...].

Coniugatio — sposobienie [...], participium — uczestnictwo, ucześnictwo, tempus praesens — czas teraźniejszy, przytomny (s. 79), praeteritum — przeszły, plusquamperfectum — (już) dawno przeszły, więcej jak doskonale przeszły, więcej jak, niż doskonały, futurum — przyszły, persona prima — osoba pierwsza, secunda — druga, tertia — trzecia, verbum personale — osobiste (s. 202).

Dla rosyjskiego napisał go [podręcznik] M. Lubowicz [...] .

Coniugatio — sprzężenie [...], participium — uczesnictwo, tempus praesens — czas teraźniejszy, praeteritum — przeszły, plusquamperfectum — dawno przeszły, futurum — przyszły, persona prima — osoba pierwsza, secunda — druga, tertia — trzecia, verbum personale — osobiste.

Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego [...].

Coniugatio — czasowanie [...], tempus praesens — czas teraźniejszy, praeteritum — przeszły, plusquamperfectum — zaprzeszły, futurum — przyszły, persona prima — osoba pierwsza, secunda — druga, tertia — trzecia, verbum personale — osobiste.