terminów gramatycznych online
zrost
Język: polski
- Budowa wyrazów: Łoś II/1925
- Deklinacja liczebników: Łoś III/1927
- Etymologia (Słoworód): Kr/1917
- Główne przepisy: Łoś/1918
- Historyczna fonetyka czyli głosownia: Rozw/1923
- IV. Rozwój polskiej terminologii gramatycznej po Kopczyńskim: Kor/1961
- Nauka o budowie wyrazów (słowotwórstwo): Szob/1923
- Nauka o wyrazie: Kl/1939
- Słowniczek: Gaert/1927
- Słownik, tom X (Wyg-Ż): Dor/1958–1969
- Słowotwórstwo: PolTerm/1921, Król/1922
Zrost. Wyraz złożony będący produktem scalenia dwu członów jakiejś struktury syntaktycznej, przy czym gramatycznie zależny jest człon pierwszy (identyczny formalnie z przypadkiem zależnym imienia bądź z grupą przyimkową), [...].
Cytaty
W wyrazach złożonych, zależnie od tego, jak ściśle zrosły się ze sobą ich części składowe, rozróżniamy następujące grupy: złożenia właściwe, zrosty, oraz utarte zestawienia wyrazów.
Wyrazy, złożone z dwóch form gramatycznych i tworzące w ten sposób wyraz jeden, nazywają się zrostami. Zrosty są albo wyrazami nieodmiennemi, albo też odmieniają drugą część składową.
Wreszcie piszą się razem wyrazy, które dla różnych przyczyn psychologicznych powszechnie są uważane za zrosty np. dzieńdobry [...] stokroć i t. d.
Wyrazy proste i złożone. Wyrazy nierozwinięte (rdzenne) i rozwinięte. Zestawienie – zrost – złożenie (właściwe).
Wyrazy: grób, pan, syn, są nierozwinięte. Gdy zaś dodamy do nich przedrostki, lub przyrostki, wówczas będą rozwinięte: ogrodnik, pańszczyzna, synowiec... Wyrazy złożone rozpadają się na: Zestawienia: Boże Narodzenie, Morskie Oko, siostra miłosierdzia, Akademja Umiejetności, myć się. Zrosty: Wielkanoc, przed Wielkanocą, Rzeczpospolita, Rzeczpospolitej (nie odmieniają się obie części!). Złożenia: bladoniebieski, muchomor, woziwoda...
Jeżeli wyrazy, stanowiące części składowe zestawienia, zatracając swoją niezależność, zrastają się nawet zewnętrznie w jeden nierozdzielny wyraz, wtedy powstają tak zwane zrosty , naprz. Wniebowstąpienie, Wielkanoc, Bogurodzica.
Co się tyczy stałej akcentuacji wyrazów i grup, to polszczyzna przedstawia dziś, jak wiadomo, typ przycisku pod względem miejsca nieruchomego i nieswobodnego [...]. Pewna rozmaitość panuje tylko w akcentuacji grup wyrazowych, dwu- i trzechzgłoskowych, w czem odbija się różnica między znieruchomiałym zrostem i złożeniem, a swobodniejszą, chociaż nieraz zupełnie ustaloną grupą syntaktyczną i w ogóle t. z. akcent zdaniowy.
Oboczna st. postać Ilkusz powstała zapewne wskutek zrostu iz-Lkusza => Ilkusza, a może czysto fonetycznie.
Odpowiednio do formy pierwszego członu wyrazy złożone dzielą się na dwie główne gromady: do pierwszej zaliczamy te, w których pierwszej części mamy formację imienną (zaimkową) lub czasownikową; [...], wówczas mamy złożenie w ścisłem tego słowa znaczeniu; jeżeli zaś pierwszy człon jest jakąś określoną formą fleksyjną (np. przypadek imienny, osoba czasownika), połączenie takie nazywamy zrostem. Tak więc np. białogłowa, Czarnolas, Zdzierad są złożeniami, a swawola, Bogusław, widzimisię są zrostami.
§ 327. Zrosty tem się różnią od wyrażeń syntaktycznych, że stanowią jeden wyraz. Uznanie pewnej nazwy za dwuwyrazową, lub za zrost, zależy od poczucia subjektywnego, np. wielka noc czy też wielkanoc, Krasny staw czy Krasnystaw. [...] Niekiedy rozstrzyga tu akcent [...], albo też inne sprawdziany objektywne, przede wszystkiem deklinacja: od wielkanoc tworzymy formy: wielkanocy, przed wielkanocą, od wielka noc zaś wielkiej nocy, przed wielką nocą.
§ 329. Zrosty obadwa, obiedwie, obudum, obudwoch ukazują się w zabytkach tylko w tych formach; poza Kopczyńskiego obudwoma nie mamy przykładu na D. i I. W późniejszych dopiero czasach pierwsza część tych zrostów występuje w formie oby-: u Lindego mamy zanotowany wyraz obydwa, ale bez żadnego cytatu, zdaje się więc, że był to wtedy nowotwór, w języku książkowym nie używany, co wreszcie i dziś nieczęsto się zdarza, aby pisarze nasi formami z oby- się posługiwali.
III. Wyrazy ze względu na budowę słowotwórczą: A. ★proste(simplicita), t. j. składające się z jednego rdzenia [...] B. ★złożone (composita), składające się z dwu lub więcej rdzeni. 1) ★zestawienia, złożone z dwu luźnych, odmieniających się samodzielnie wyrazów oznaczających jedno wyobrażenie, np. Dzikie Pola; 2) ★zrosty, złożone z dwu członów, z których pierwszy zatracił swą samodzielność i odmianę, np. Bogurodzica, zmartwychwstanie.
Zrost, p. wyrazy II B.
Inny rodzaj wyrazów złożonych to tzw. zrosty, np. wiarygodny, Bogumiła, psubrat, okamgnienie, Wielkanoc, dobranoc, swawola, zmartwychwstanie. Jak te przykłady pouczają, człon pierwszy jest formą przypadkową, ewentualnie z przyimkiem, zależną od członu drugiego tak, że można by nieraz człony przestawiać bez naruszenia istotnego sensu, np. godny wiary, mgnienie oka, wstanie z martwych.
Zrost m IV [...] 2. jęz. «wyraz powstały z zespolenia w jedną całość dwóch lob trzech wyrazów zachowujących w zespoleniu swój pierwotny układ składniowy, np. Wniebowzięcie, Białystok».
Z chwilą uzyskania niepodległości i organizowania na nowo szkolnictwa polskiego przystępując do nauczania języka ojczystego językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej [...].
Słowotwórstwo: wyraz prosty, złożony; złożenie (właściwe), zestawienie, zrost, rdzeń, pierwiastek, wyraz rdzenny, (nie)rozwinięty, przyrostek (słowotwórczy), żywy, martwy [...].