terminów gramatycznych online
wyraz złożony compositum
Język: polski
- Abecadło: Br/1848
- Alfabet. Wymawianie samogłosek. Wymawianie spółgłosek: Ryk/1850
- Budowa wyrazów: Łoś II/1925
- Cz. I. Powierzchność języka. Rozdział VI. O imieniu: Kop/1817
- Cz. II. O wnętrzności języka polskiego. Rozdział II. O rodzeniu się słów, czyli słoworodzie: Kop/1817
- Część II. O podziele i różnych nazwiskach wyrazów: Mucz/1825
- Część II. Rozdz. 4. Pisownia czyli ortografia polska: Jes/1886
- Część III. Pisownia: Mucz/1825
- Dowody. (Kopczyński. „Gram. Jęz. Pol. r. 1817 str. 31) War.: Oż/1883
- Etymologia (Słoworód): Mał/1863, Mał/1879, Kr/1917
- Głosownia: Kr/1897
- IV. Rozwój polskiej terminologii gramatycznej po Kopczyńskim: Kor/1961
- Nauka I. O wyrazach, zgłoskach i głoskach: Sier/1838
- Nauka VII. O wyrazach niezłożonych i złożonych: Sier/1838
- Nauka VIII. O wyrazach odmiennych i nieodmiennych: Sier/1838
- Nauka X. O przeciąganiu lub skracaniu zgłoski przedostatniéj: Sier/1838
- Nauka o budowie wyrazów (słowotwórstwo): Szob/1923
- Nauka o wyrazie: Kl/1939
- O głoskach i dwógłoskach czyli o pisowni: Ant/1788
- O pisowni: DwBg/1813
- O pisowni polskiej: Kop/1780
- O spółgłoskach. Wyszczególnienie przypadków [...], szczególniej czy "s" czy "z" (J. Mroziński): Rozp/1830
- O szyku w zdaniu: Gr/1861
- O łączeniu i rozłączaniu wyrazów (W. Szwejkowski): Rozp/1830
- Oddział III. Wyjątek z gramatyki samskrytu: SkorM/1816
- Pisownia: Desz/1846, Br/1848, Król/1907
- Prawidła samogłoskowe: Malin/1869
- Przyimek: Prz/1792
- Przyjimek Bez, Beze, Bes: Oż/1883
- Przypisy do grammatyki na klasę III: Kop/1783
- Przypisy do rozdziału I: Kop/1778
- Rozdział I. Rozbiór wyrazów w ogólności: Szt/1854
- Rozdzielanie wyrazów: Uchw.AU/1891
- Składnia: Kurh/1852
- Spis rzeczy i wyrazów: Rozp/1830
- Słowniczek: Gaert/1927
- Słownik, tom VI. i ostatni (U-Z): L/1807–1814
- Słownik, tom X (Wyg-Ż): Dor/1958–1969
- Słowotwórstwo: PolTerm/1921, Król/1922
- Wstęp: Jak/1823
- Wstęp obejmujący pogląd na Głosownią i pojęcie Pierwoskładni: Malin/1869
- Wyobrażenie, pojęcie, wyraz, znaki pisarskie, głoska, zgłoska, podziały wyrazów: Czep/1871–1872
- Wyrazy złożone: Uchw.AU/1891
- Словопроизведенiе [Źródłosłów]: Grub/1891
Wyraz złożony. Morfologicznie złożona jednostka leksykalna, oparta na dwu lub więcej rdzeniach. W zależności od struktury w. z. wyróżnia się w pol. tradycji słowotwórczej ich 3 typy: zrost, zestawienie, złożenie.
Cytaty
Wyraz skłádający się z kilku, zowie się złożonym (composita vox), przeciwny mu, zowiemy niezłożonym, (simplex).
Wszelki wyráz, czy złożony, czy niezłożony, pisać się má osobno od drugiégo: to jest między jednym a drugim wyrazém, próżné polé má śrzodkować.
Z okoliczności złożonych wyrazów Łacińskich biceps triceps &c. przełożonych na Polskié dwójgłowy, trójgłowy, wnośmy sobie jak u nás przybywá wyrazów, przez tłumaczénié pism cudzoziémskich. Nasz język nié bardzo lubi wyrazy złożoné ze dwu Imion: w czém jednak wielką mają wygodę języki cudzoziémskié, że jako z kilku wyobrażéń jedno, tak z kilku wyrazów jedén się robi. Na zbogacénié tedy języka, a na skrócénié mowy, mámy już kilkaset wyrazów ze dwu Imion złożonych, i coráz ich więcéj przybywać może, bylé práwdziwie i jaśnie znaczyły, i według toku starych wyrazów robioné były, np. Źrzódłosłów, Słoworód &c.
Składanié kilku wyrazów na jedén, robi, nowé wyrazy, [wyrazami] złożonémi nazwané.
Ey. Kiedy zgłoska jest długa brzmi jak e długié [...] Wyłączają się eye oko aj z swojemi pochodnemi i [wyrazami] złożonemi; heyday a tak li to hajde, eyre prawo lasowé ajer [...]
Przyimki nieoddzielne od wyrazów złożonych: ἀρι, ἐρι, δα, ζα, λα, λι, βου, βρι znaczą prze natężające, δυς znaczy żle, nie przeciwne przysłówkowi εὐ dobrze, a zaś νη, νω znaczą nie lub bez przecząc po prostu, lecz α znaczy czasem przeczenie, czasem natężenie.
ZŁOŻYĆ, F. złoży, złożę cz. dk. [...]. Wyraz składający się z kilku wyrazów zowie się złożony, compositus. Kpcz. Gr. 1, p. 7.
Przyimki w, z, gdy nié czynią wyrázu złożonégo, poniewáż są osobnémi wyrazami.
Indostańczykowie w swoich słownikach zamiast umieszczania szczególnych wyrazów mowy, prawidła Grammatyczne względem formowania się źródłosłowów, z których pochodzą złożone wyrazy, podają.
Księga czwarta traktuje o pochodzeniu wyrazów i na cztery rozdziały jest podzielona. Pierwszy zawiera w sobie wyrazy pierwotne, czyli takie które prosto z źródłosłowów pochodzą, drugi wyrazy pochodnie (Derivativ), trzeci złożone, czwarty nakoniec o rodzajach imion podaje prawidła.
I ostrzec niektórych Rodaków niech mi wolno będzie, aby lepiéj wyrazy złożone przypadkowali. Bolą bowiem uszy prawdziwych Polaków, gdy słyszą przy stołach nawet publicznych sztuka mięsa, zamiást sztukę mięsa albo na Sejmie Rzeczpospolicie, zamiást Rzeczypospolitéj. Nie zawadzi przypomnieć na to prawidła.
I. Jeżeli złożony wyraz piérwszą má część przypádkowną, a nieprzypádkowną drugą, pierwszá się tylko przypádkuje, np. tén-li, on-że, jam-to, Pán-że-to [...], Arcy-biskup, Odro-wąs [...]. II. Jeżeli przypádkowne wyrazy, złożoné są z mianowników, czyli dwu pierwszych przypádków: natenczas oba się wyrazy przypádkują, np. Wiel-kanoc, Wielkiéj-nocy [...]. III. Jeżeli z wyrazów składájących się jedén jest z mianownika, drugi w innym przypádku położony; pierwszy się tylko przypádkuje, np. sztuka mięsa, sztuki-mięsa, sztuce-mięsa, etc. Bogu-mił, czarno-las, Bogu-miła, czarno-lasu.
Nájpłodniéjszy jest przyimek w rodzéniu wyrazów złożonych. Łączy się nie tylko ze słowem, ale z imieniém, przysłówkiém, np. zawielki, pomniéjszy, zadáwno, zarychło: czasem bratá się z drugim przyimkiém, np. poza, sponad.
Które [wyrazy] z dwóch lub trzech powstają zowią się złożone, np. ze stary i życie, złożony jeden wyraz starożytny.
Oprócz tego podziału dzielą się jeszcze wyrazy na: [...] 2) złożone, które się z kilku wyrazów składają, np. przed-mieście, miodo-płynny, który-kolwiek.
[...] Wszelki wyraz, czy złożony, czy niezłożony, pisać się ma osobno do drugiego; to jest między jednym a drugim wyrazem próżne pole ma środkować.
Niewiele mamy wyrazów złożonych z przyimkiem bez. Z nich tylko bezpieczny, bezpiecznie, ubezpieczyć, pisano jeszcze w wieku zeszłym najczęściej przez s, w innych od dawna upowszechniła się litera z, np. bezkrólewie, bezpotomny, bezkarny.
Wyrazy jedne są pojedyncze czyli niezłożone, drugie składane. Jeżeli wyrazy niezłożone, dla łatwiejszego czytania, piszemy w jednym ciągu, zostawując między jednym a drugim małe ustępy; tedy w pisaniu wyrazów złożonych, tém słuszniéj toż samo zachowywać powinniśmy, aby jednegoż wyrazu nikt nie mógł poczytywać za dwa lub więcéj oddzielne, z których się składa.
WYRAZY złożone. Obacz Łączenie wyrazów.
ZŁOŻONE wyrazy. Obacz Łączenie wyrazów.
Te zaś [wyrazy], w których skład wchodzą dwa wyrazy, nazywają się złożone np. znieść, wnieść, wejść, zejść, wielomowny, małomowny.
Nie trzeba tedy mieszać wyrazów wielozgłoskowych, czyli złożonych z 2ch lub więcéj zgłosek, z wyrazami złożonemi, które mogą być i jednozgłoskowe.
Wyrazy są albo pojedyńcze czyli niezłożone, np. jeden, dwa, trzy, cztéry, sto, ręka, noga, albo takie, które się z kilku wyrazów składają, i zowią się złożone np. dwieście zamiast dwa sta, trzysta, jednoręki, czworonożny.
W skład zaś wyrazów złożonych, pomimo często zdarzającą się zamianę, przybyt lub ubyt, zawsze wchodzi najmniéj dwa wyrazy np. dwieście, dwadzieścia, zamiast dwa sta, dwa dziesiątki, sąto więc wyrazy złożone.
Niektóre głoski i zgłoski chociaż osobno wzięte nie mają pewnego znaczenia, przybyłe wszakże na początku wyrazów, mają jedno stałe albo wielorakie znaczenie, i za części ich składowe uważać się mogą; przez co wyrazy te z niezłożonych robią się złożone. Takiemi są: o, u, w, z, lub wz, tudzież zgłoski wy, ob, roz albo roze, przy, prze zamiast przez, za, które nawet, lubo nie wszystkie, często oddzielnemi są wyrazami; jeżeli tedy wchodzą w skład innych wyrazów, to już wyrazy te nie za pochodne, ale za złożone uważać mamy np. ujechać, wchodzić wejść, wznieść, okrążyć, zejść, schodzić, wyjechać, objechać, rozjechać, rozejść się, przyjechać, zajechać.
Lecz umiéć, ugorować, a nawet uczynić, ubrać (kogo), napisać (do kogo), są raczéj pochodne, nie zaś [wyrazy] złożone; bo w dwóch pierwszych wyrazach na pozór złożonych u należy do składu wyrazów pierwotnych: um, ugor, a w trzech następnych u, na, znaczą tylko ukończenie téj saméj czynności.
W powyższych przykładach widzimy, że niektóre wyrazy, jedynie co do formy, uważać można za złożone, gdy w znaczeniu nie różnią się bynajmniéj od swoich niezłożonych. Lecz ubrać (czego) czyli ująć, napisać (na czém) zamiast wypisać, uważać mamy za [wyrazy] złożone, tak co do formy, jako i co do znaczenia.
Pospolicie w naszym języku dwa tylko wyrazy wchodzą w skład wyrazów złożonych np. niecierpliwy, niebezpieczny, niedokładny, składają się z nie i cierpliwy, bezpieczny, dokładny.
Wyrazy złożone piszą się po większéj części łącznie, oprócz następujących: dla czego, dla tego że, po czemu, po pierwsze zamiast najprzód, starać się, z ukosa, w brew, i innych tym podobnych, które lubo rzeczywiście złożone, piszą się jednak rozdzielnie.
Wyrazy nieodmienne z, za, po, pod, nad, przed, lubo wciąż po sobie następując jeden wyraz złożony stanowią, zawsze jednak piszą się rozdzielnie np, z za chmury z pod ziemi, po nad lasem, z przed oczów.
Wyrazy złożone wymawiają się, jak gdyby były niezłożone, bo tu wszystkie ich części uważane są za istotne np. Bogūmił, samōpas, wielkōlud, darmōjad, Kazīmierz.
Wyrazy złożone razem też pisać się powinny np. rzeczpospolita, wielkanoc, sztukamięsa itp. [...]
Zgłoskuje się zawsze tak, iżby zgłoska, czyli część wyrazu kończyła się na samogłoskę wyjąwszy w wyrazach złożonych; n. p. pie-szo, od-był.
(-) Łącznik kładzie się albo przy części wyrazu, którego koniec przenosi się do drugiego wiérsza, albo służy do połączenia dwóch, lub więcéj wyrazów, nie stanowiących wyrazu złożonego […].
W wyrazach złożonych z arch, ch brzmi jak k przed samogłoską, jak cz przed spółgłoską. Archangel, archanioł; archives, archiwa; archbishop, arcybiskup [...].
Z przymiotnikami przyimki za, po mogą tworzyć wyrazy złożone.
Wyraz [...] złożony, który się z kilku wyrazów składa, np. dobroczynny, od dobry i czynić.
Ponieważ zaś, gdy przymiot rzeczy wynieść chcemy, przymiotnik kładziemy przed rzeczownikiem; stąd powstały pewne sposoby mówienia i wyrazy złożone z niezmiennym porządkiem, n. p. W. X. Poznańskie; Bożeciało; Wielkanoc; Zieloneświątki, białogłowa.
Można złączyć w jedno dwa wyrazy takie, z których każdy i sam przez się coś znaczy, np. górny i lotny. Powstający w ten sposób trzeci wyraz (górnolotny) zawiera w sobie myśl jednę, odmienną od znaczenia każdego z wyrazów do złączenia w jedno użytych, a nazywa się wyrazem złożonym (compositum).
Nasz i starosłowiański język nie ciérpi rozziewu z wyjątkiem wyrazów złożonych, s których piérwszá część składowa kończy się na samogłoskę, a drugá zaczyná się od samogłoski czystéj o lub u, w starosłowiańskim zaś od ą, gdyż w starosłowiańskiéj mowie jeden tylko spójnik a i z niego złożone zaczynają się od a, które nigdy nie pojáwiá się na drugim miejscu w wyrazach złożonych [...].
Sám piérwiástek może być temátem, któremu zwykle towarzyszą końcówki już to rodzajowe a, o, e, już to skłonnikowe u, m, już to spójka e [...], a jeżeli nie má na swym początku nágłosu, ani na końcu pogłosu, tylko końcówki, jak np. rod, takowe wyrazy nazywámy piérwotnemi (primitiva); jeżeli zaś piérwiástek má przed sobą nágłos, np. naród, uroda, poród, których piérwiástek jest rod, a nágłosy na, u, po, takowe wyrazy nazywámy złożone (composita) [...].
W § 92 mówiliśmy o nágłosach wchodzących w skłád wyrazów złożonych, które po większéj części są przyjimkami; obecnie zaś rozwáżym rzeczowniki złożone, w których miejsce nágłosów zajmują piérwiástki i piérwotniki z jinnych części mowy, i jak takowe skłádają się ze sobą. 1. Niektóre s tych złożonych łączą się ze sobą bez spójki jako liczebniki: pół, np. półrólɳik [...], s których niektóre przyjmują pogłos k, jako to: półpanek [...]; albo téż przybiérają końcówkę e powstałą s kontrakcyji zakończeniá ije, a takie określają środek miejsca lub czasu przez piérwotnik oznaczonego [...].
Wyrazy rozdać, nieszczęście […], mogą być rozdzielone każdy na dwa oddzielne wyrazy: roz i dać, nie i szczęście […]; takie wyrazy nazywają się złożonemi. Lecz wyrazy dać szczęście, dzielić, miód, płynny, nie mogą być rozłożonemi, i dla tego nazywają się prostemi, niezłożonemi.
Wyrazy ze względu na skład są: złożone, które się z kilku wyrazów składają, np. od-dać; niezłożone czyli proste, które się z kilku wyrazów nie składają, np. dać.
Wyrazy albo są pojedyncze albo złożone.
Przez złożone (composita) rozumie gramatyka takie wyrazy, które się dają rozłożyć na dwie albo i więcéj takich części składowych, z których każda i z osobna już jest całkowitym, każdemu zrozumiałym wyrazem; np. górno-lotny, koło-dziéj, drepci-kura, bruko-tłuk, samo-chcąc - przy-być, prze-obrazić, u-bić.
[Onufry Kopczyński]"W wyrazach złożonych, a mających ostatnią zgłoskę jedno-sylabną, przedłuża się trzecia od końca, a skracają się dwie ostatnie; np. Włādysław, Bōlesław, Nōwogrod i t. d.".
W ogóle dziś pisownia wymaga zachować tę różnicę, tylko co do brzmień właściwych, każdej głosce; przed wszystkiemi dźwięcznemi spółgłoskami w osobnych i złożonych wyrazach bez warunku wszędzie się pisze be i bez; a w innych bezdźwięcznych wyrażali, uważać co spotka w składzie tychże, czy pierwszą będzie z czy s taką przyjmie dla zgodzenia z wymową.
Podwajamy litery tylko wtedy, gdy obie wyraźnie z osobna wymawiamy; jest to właściwie pozorne tylko podwojenie, bo litery te zeszły się przy formowaniu wyrazów złożonych (od-dać) lub też przy odmianie.
Wyrazy złożone, jedno pojęcie stanowiące piszą się łącznie.
We wszystkich tych przykładach negacya „nie" spływa z wyrazem w jedno pojęcie w jeden wyraz złożony.
Przeciwnie np., czasowniki: nie mam, nie masz, nie ma, nie jest, nie chcę, nie wiém, powinny się pisać osobno, ponieważ do złożonych wyrazów nie należą.
Изъ соединенія двухъ или нѣсколькихъ словъ составляются сложныя слова, wyrazy złożone, напр. Wielmożny, dobrodziejstwo, wspaniałomyślność, Wniebowzięcie, и составныя, zestawione напр. Generał-major, Caro-gród, kto-kol-wiek, kto-bądź.
Co do rozdzielania wyrazów zatrzymać z Gramatyki szkolnej Małeckiego: punkt 1. (o wyrazach jednogłoskowych), 2. ( „ złożonych), i 3., żeby zgłoskę kończyć ile możności na samogłoskę.
Wyjątek stanowią tylko wyrazy, jak odejść, podejść, rozum i od niego pochodne, które tak dzielimy: o-dejść, po-dejść, ro-zum, ro-zumny, ro-zumować i t. d., a to z przyczyny, że już zupełnie straciliśmy poczucie, iż to wyrazy złożone.
VI. Wyrazy złożone.
§ 38. Zasadzie akcentowania przedostatniej zgłoski wyrazu w języku polskim podlegają zarówno wyrazy pojedyńcze czyli niezłożone, np. wiedza, waga, prawda, mówny, ..., jak i złożone, np. samowiedza, równowaga, ludożerca..., ostrosłup, czworokąt, dziwoląg, ludojad.
Przyimek z osobno przed imionami np.: z panem, z żalem, z tobą, z wielkim strachem, z trzecią osobą itp. Razem przed spółgłoskami głośnymi w wyrazach złożonych: b, b(i), d, dź [...] z, ź, np.: zbratać się, zbierać, zbroja [...] zżymać się itp.
Są jednak wyrazy, posiadające w swym składzie dwa lub więcej pierwiastków; np. prawodawca, dobrobyt..., nazywają się one [wyrazami] złożonemi.
Wyrazy złożone powstały z połączenia dwóch wyrazów samodzielnych wskutek częstego używania ich obok siebie, np. wiarogodny (=godny wiary), nikczemny (ni k czemu — do niczego), itp.
Wyrazy proste i złożone. Wyrazy nierozwinięte (rdzenne) i rozwinięte.
Wyrazy: syn, grób, chodzić, zaliczamy do prostych, natomiast Zalesie, wielmożny, sąsiad, czcigodny, przedmieście ... do złożonych. Wyrazy złożone rozpadają się na: Zestawienia: Boże Narodzenie, Morskie Oko, siostra miłosierdzia, Akademja Umiejętności, myć się. Zrosty: Wielkanoc, przed Wielkanocą, Rzeczpospolita, Rzeczpospolitej (nie odmieniają się obie części!). Złożenia: bladoniebieski, muchomor, woziwoda...
Wyrazy, ze względu na ich budowę słowotwórczą, można podzielić na dwie klasy zasadnicze: 1) do pierwszej należą wyrazy, które mają jeden tylko pierwiastek, występujący samodzielnie lub w połączeniu z przedrostkami lub przyrostkami; 2) klasę drugą tworzą wyrazy, które się składają więcej, niż z jednego pierwiastka. Wyrazy pierwszego typu nazywają się wyrazami prostemi, typ drugi nazywamy wyrazami złożonemi.
Wyrazy złożone.
§ 295. W wyrazie prostym jest jeden pierwiastek (rdzeń) i poza nim tylko sufiksy; w wyrazie złożonym każdy z jego członów tworzy się od własnego pierwiastku lub też pierwszy człon jest prefiksem; inaczej: w wyrazie prostym drugi człon jest sufiksem, w wyrazie zaś złożonym drugi człon tworzy się od pierwiastku, czyli jest imieniem lub czasownikiem.
III. Wyrazy ze względu na budowę słowotwórczą: A. ★proste (simplicita), t. j. składające się z jednego rdzenia [...] B. ★złożone (composita), składające się z dwu lub więcej rdzeni. 1) ★zestawienia, złożone z dwu luźnych, odmieniających się samodzielnie wyrazów oznaczających jedno wyobrażenie, np. Dzikie Pola.
Prócz wyrazów pojedynczych ma polszczyzna wyrazy złożone. Są to wyrazy, w których skład wchodzą dwa rdzenie, np. wiarygodny, wiarołomny, Białystok, białostocki.
Wyraz ∆Wyrazy złożone «wyrazy powstałe z połączenia dwu lub więcej wyrazów; należą tu zestawienia, zrosty i złożenia».
Złożony [...]∆ Wyraz złożony «wyraz zawierający dwa rdzenie (lub więcej), np. żelazobeton, wodorost».
Z chwilą uzyskania niepodległości i organizowania na nowo szkolnictwa polskiego przystępując do nauczania języka ojczystego językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej [...].
Słowotwórstwo: wyraz prosty, złożony; złożenie (właściwe), zestawienie, zrost, rdzeń, pierwiastek, wyraz rdzenny, (nie)rozwinięty, przyrostek (słowotwórczy), żywy, martwy [...].
Powiązane terminy
- składanie (słowo składane)
- składanie (wyraz złożony)
- słowo składające (się)
- słowo składane
- słowo złożone (wyraz złożony)
- wyraz przyrostkowy
- wyraz składany
- złożenie (wyraz złożony)
- compositum (wyraz złożony)
- nome composto
- сложное имя
- сложное слово (compositum)