terminów gramatycznych online
znaczenie przenośne
Język: polski
Cytaty
Kiédy jédno słowo álbo kilká do jednej myśli naléżące, máją znáczenie nie właściwe, ale przénośne, tá Figurá zowié się powszéchnié, Przenośnia (Tropus lub Translatio).
W znaczéniu przenośném, Źrzódłosłów znaczy naukę o piérwotnych czyli źrzodłosłówowych wyrazach. Nauka ta zowie się po Grecku Etymologĭa, to jest nauka o początku, albo o źrzódle słowa.
Znaczénié właściwé nazywá się to, któré wyrazowi, nadané było: znaczénié przenośné nazywá się to, któré od jednéj rzeczy do drugiéj było przeniesioné.
Poznáwszy práwdziwé zasady źrzodłosłowu, następującé Prawidła zachować w nim należy:
[...] 2. Nié zasadzać się na saméj podobności głosek, ale upatrywać podobność znaczéniá tak włáściwégo, jak przenośnégo.
To znaczy zmiérzanie do czégo bądź w rzeczy saméj, bądź w znaczeniu przenośném, abo w porównaniu.
PRZENOŚNY, -a, -e [...]. – Grammat. przenośny, tropicus, metaphoricus, [...]. Znaczenie właściwe nazywa się to, które wyrazowi nadane było; przenośne, które od jednéj rzeczy do drugiéj było przeniesione. Kpcz. Gr. 3, p. 71 [...].
Przyczyna używania wyrazów w przenośnem znaczeniu jest podobieństwo.
Kiedy jedno słowo albo kilka do jednéj myśli należące, mają znaczénié niewłaściwé, ale przenośné: ta Postać zowié się powszechnie Przenośniá. [...] Znaczénié włáściwé nazywá się to [...] Przenośné zaś to, które od jednéj rzeczy do drugiéj było przeniesioné, np. ténże sám wyráz głowa przenośnie czyli pochodnie znaczy naprzód całégo człeka: w tém znaczéniu mówi się tysiąc głów, to jest ludzi.
Znaczenie w wyrazie jakim najpierwsze zowie się właściwe, wszystkie inne do niego przywiązane są przenośne i takoż wyrazy zowią się w tym razie przenośne; np. rój mówimy właściwie o pszczołach, przenośnie o innych rzeczach, powiadamy rój myśli wielkich, rój ludu.
Oko, ucho, jako organy zmysłowe, mają w liczbie mn. 1. 4. 5. spadek oczy, uszy, i t. d. w znaczeniu zaś przenośném, jako: oko w sieci, w ulu, i t. d. ucho u jakiego naczynia, i t. d. spadkują się foremnie oka, ucha, i t. d.
Jeśli zatem wyrazy mając znaczenie właściwe i przenośne, a w drugim nader obszerne i różnorodne, w skutku czego mienią się nieustannie; przeto je o tyle dla ozdoby przekładajmy, o ile umieszczeniem ich obok siebie nie zmienimy właściwości myśli.
Podobnież mówi się w znaczeniu przenośném. Np. Wznieść się nad przesądy.
W znaczeniu przenośném używamy, w 1. 4 i 5 p. l. m. ręki, np. Pola podzielone na 3 ręki.
Oko i ucho były już w staréj polszczyżnie w liczbie podwójnéj rodzaju żeń. i nieprawidelne. W liczbie mnogiéj: oka, ucha są rodzaju nijak, i prawidelne, ale używamy ich tylko w znaczeniu przenośném, np. Oka w téj sieci są wielkie […].
Wyraz duch nawet w przenośném znaczeniu (np. duch prawa) ma przyp. IVty jak IIgi; przeciwnie naród, lud, gmin, pułk, itp. jak Iszy.
[…] Co do słowa urobionego s piérwiastku por, takowego używają pospolicie w przenośnym znaczeniu […].
Przenośny [...] 3. gram. figuryczny, metaforyczny: Znaczenie właściwe nazywa ś. to, które wyrazowi nadane było: przenośne, które od jednej rzeczy do drugiej było przeniesione. Kopcz. Brać, rozumieć w znaczeniu przenośnym.
Znaczenie, a [...] 2. lm. a sens, rozumienie: Właściwe i przenośne znaczenie wyrazu. Dosłowne, literalne znaczenie wyrażenia.
Nadto wielką literą piszemy [...] jednowyrazowe nazwy instytucyj [...] zwłaszcza jeśli wyraz dany [...] użyty w znaczeniu przenośnem.
§ 126. Suf. -el < -eljь: chrościel — curticulus (ptak), grządziel — burris, kurpiel — pero, 'chodak', [...] dubiel — horena, 'karaś' Rost. w przenośnem znaczeniu 'prostak', śmierdziel — 'rodzaj kuny', M. kisiel.
Już samo przeniesienie znaczenia z jednego pojęcia na inne może się stać źródłem nieporozumień, używamy bowiem wyrazów wieloznacznych i nie uprzedzamy słuchacza, w jakim sensie je bierzemy. Mimo to najczęściej słuchacz nasz łatwo się orjentuje, o ile całość myśli wypowiedzianej w zdania na to go naprowadza; tak np. w wyrażeniu własna pochwała śmierdzi sam stosunek czasownika do pojęcia oderwanego pochwała wskazuje, że słowo śmierdzi ma tu znaczenie przenośne.
Prof. Szober [...] słusznie rozróżnia trzy stopnie rozwoju: na pierwszym stopniu mamy przeniesienie jakiegoś znaczenia podstawowego na inny przedmiot np. twardy kamień — twarde serce; tworzy się w ten sposób znaczenie przenośne, „na razie niesamodzielne, bo ściśle się łączy ze znaczeniem podstawowem, z którego przez skojarzenie wyrosło".
Przenośny [...] 2. «wyrażony za pomocą przenośni, będący przenośnią; metaforyczny, obrazowy»: Czasownik wsiąść nabierał i znaczenia przenośnego, na przykład w wyrażeniu wsiąść na kogo = wpaść na kogo. DOR. Rozm. II, 167.