terminów gramatycznych online
spółgłoska przedniojęzykowa
Język: polski
- Dialekty języka polskiego: Nitsch/1923
- Fonetyka opisowa: Benni/1923
- Głosownia: Kr/1897, PolTerm/1921, Król/1922
- Głosownia (Fonetyka): Kr/1917
- Historyczna fonetyka czyli głosownia: Rozw/1923
- IV. Rozwój polskiej terminologii gramatycznej po Kopczyńskim: Kor/1961
- Koniugacja (Końcowki osobowe, System koniugacyjny...Aoryst. Imperfekt ... Strona bierna. Inne formy złożone): Łoś III/1927
- Nauka o głoskach: Szob/1923
- Słowniczek: Gaert/1927
- Słownik, t. 1: A-G: SW/1900-1927
- Słownik, t. 2: H-M: SW/1900-1927
- Słownik, t. 3: N-Ó: SW/1900-1927
- Słownik, t. 6: S-Ś: SW/1900-1927
- Słownik, t. 8: Z-Ż: SW/1900-1927
- Słownik, tom VII (Pri-R): Dor/1958–1969
Spółgłoski przedniojęzykowe (koronalne). Spółgłoski artykułowane przez zbliżenie (lub zwarcie) przedniej części języka do górnych siekaczy lub przedniej części sklepienia jamy ustnej.
Cytaty
Przy wymawianiu zaś językowych, odróżniając trzy główne położenia języka, będziemy mieli: a) [spółgłoski] przednio-językowe, zwane zębowemi: t, d, c, dz, s, z, ł, l, r, n.
N 1. spółgłoska językowo-zębowa nosowa a. przednio-językowa nosowa (np. nagły, nowy, nędza). Obok tego brzmienia jest jeszcze w polskim językowo-zębowe nosowe i jednocześnie podniebienne a. miękkie ń (np. dzień, państwo, nizina, lutnia). W piśmie polskim miękkie to brzmienie wyraża ś. albo przez ń kresowane (dzień, pański), gdy kończy wyraz lub zgłoskę; a. przez n, gdy po nim występuje i lub j (niwa = ńiwa, linja = lińja) albo przez ni, gdy po nim występuje jakakolwiek samogłoska oprócz i (np. studnia, studnię, niosę, niebo, w dniu).
S 1. spółgłoska pierwotna w języku polskim, przednio-językowa, cicha (mocna), twarda. Dwójka si służy za literę dla dźwięku ś, i ile on występuje przed samogłoską: siano, siedzenie, siodło. Dwójka sz służy za literę dla dźwięku odpowiadającego czeskiemu š, niemieckiemu sch (szeroki, szemrać, musze). Wobec powyższego wymienionych tu dwójek si, sz przy przenoszeniu wyrazów z wiersza do wiersza rozrywać nie można, gdyż stanowią one litery nierozdzielne, jakby pojedyncze.
Z [...] 2. dźwięk, wyrażony tą literą, jest spółgłoską zębową (przednio-językową), słabą (dźwięczną), której odpowiada mocna S. Przed kilku spółgłoskami mocnemi, występując z niemi razem, w jednym wyrazie, nie tylko wymawia się jak s, ale i wyraża się tą literą: stęchły, skąd, spór.
D 1. spółgłoska przednio-językowa a. językowo-zębowa, twarda, głośna a. dźwięczna (słaba), chwilowa (dom, trud). Przed spółgłoskami cichemi oraz na końcu wyrazu ma brzmienie cichego (mocnego) t (łódka, trud). Oprócz spółgłoski d twardej, język polski posiada jeszcze podobnego rodzaju brzmienia głośne zmiękczone: dz i dż, oraz miękkie dź (wiedza, miażdżę, kładźmy), które przed spółgłoskami cichemi i na końcu wyrazów brzmią jak odpowiednio ciche (wiedz = wiec, miażdż = miaszcz, kładźcie = kłaćcie). Spółgłoski dz oraz dż oznaczają się stale dwiema literami: dz, dż (dzban, siedzę, jeżdżę); miękkie zaś a. podniebienne dź na końcu wyrazów, jakoteż w środku przed spółgłoskami wyraża ś. przez dzi (dzieło = dźeło, dziąsła = dźąsła), a przed samogłoską i - przez samo dz (dzik = dźik). W wyrazach takich jak: ludzki sąsiedztwo, wychodztwo, mamy wyraźne brzmienie c, które jednak wyrażamy w piśmie przez dz jedynie przez wzgląd na to, że w pniu czyli w pierwiastku tych wyrazów jest d, zmieniające ś. w innych razach na dz (wied- wiedza, sied- siedzę).
L 1. Spółgłoska przedniojęzykowa, podniebienna czyli miękka; odpowiednia jej twarda, czyli niepodniebienna jest ł. Co do natury swojej, l należy do brzmień, które nazywano dawniej płynnemi (l, r), dziś noszą one nazwę drgających. W staropolszczyźnie, przed wiekiem XVI-ym nie rozróżniano w piśmie l i ł; niekiedy miękkie l przed samogłoską wyrażano przez ly lub li (lyas, liud, dalyeko...). Od wieku XVI-go ustaliło się w piśmie i druku odróżnianie dwu tych spółgłosek, które do dziś ś. utrzymuje, tj. brzmienie miękkie l wyrażamy przez l, twarde zaś czyli niepodniebienne przez ł (daleko, łapa, stały, czoło).
Ł spółgłoska przedniojęzykowa twarda czyli niepodniebienna; przy wymawianiu jej koniec języka przypiera do przednich zębów górnych. Odpowiednia jej podniebienna czyli miękka jest l (chwała chwale, stały stali, koło kole). Górnicki radził wyrażać brzmienie ł znakiem podwójnym ll (chwalla, milly), co nie przyjęło ś. Natomiast weszła w tym celu w użycie z początkiem wieku XVI-ego litera pojedyńcza ł w postaci l z kreską poprzeczną u góry (piśmie), lub (jak w druku) z kreską ukośną przez środek l.
Podług narządów mównych, które biorą udział przy wymawianiu spółgłosek, wszystkie spółgłoski można podzielić na: [...] 2) przednio-językowe: (zwane zębowemi): t d n ń s z c dz ś ź ć dź ł l sz ż (rz) cz dż r, przy których wymawianiu przednia część języka w rozmaity sposób dotyka lub zbliża się do zębów; [...].
Spółgłoski twarde przedniojęzykowe przed e, i zmieniły się inaczej aniżeli w połączeniu z j ; naprz.: przed e t — ć chacie [...].
Spółgłoska. Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne. Spółgłoski czyste i nosowe. Spółgłoski twarde i miękkie. Spółgłoski: wargowe, wargowo-zębowe, przedniojęzykowe (zębowe i dziąsłowe), średniojęzykowe i tylnojęzykowe. Spółgłoski chwilowe (zwarte i zwarto-szczelinowe) i trwałe (szczelinowe i półotwarte).
Podług narządów mownych dzielimy spółgłoski na: 4) a) wargowe: p, p', b, b', m, m', b) wargowo zębowe: f, f', w, w', c) przednio językowe (zębowe) t, d, c, dz, s, z, ł, l, r, n, (dziąsłowe): cz, dż, sz, ż, rz, d) średnio językowe: j (oraz ć, dź, ś, ź, ń, które są równocześnie i przednio językowemi), e) tylno językowe: k, g, ch, h - k, g', ch'.
Ze względu na czynności wiązadeł głosowych dzielimy spółgłoski na dźwięczne i bezdźwięczne; ze względu na stopień zamknięcia - na zwarte, szczelinowe, zwarto-szczelinowe i półotwarte; wreszcie ze względu na miejsce, w którem się tworzą w jamie ustnej - na wargowe, wargowo-zębowe, przedniojęzykowe (zębowe i dziąsłowe), średniojęzykowe i tylnojęzykowe.
W polszczyźnie posiadamy dwa szeregi spółgłosek przedniojęzykowych, głoski typu s, — s z c t d n, i głoski typu š — na przykład š ž č, i głoski typu, następnie środkowojęzykowe, jak ś ź ć ń, wreszcie tylnojęzykowe, jak k g x. W sumie otrzymamy sześć szeregów, sześć miejsc artykulacji.
Cały środek Polski poprzedza o słabem u, może tylko labjalizacją poprzedzającej spółgłoski, zwłaszcza po wargowych i tylnojęzykowych, rzadziej po [spółgłoskach] przedniojęzykowych, najrzadziej po podniebiennych: puole, kuość są powszechne, ruoście, duobry częste, śuostra, ćuotka rzadkie.
§ 12. Spółgłoski przedniojęzykowe.
Po przedniojęzykowych (zębowych) spółgłoskach mamy ostatecznie tłut.
Po przedniojęzykowych => łu i tutaj w polskiem różnica nie utrzymana.
§ 487. Czasowniki z tematem na spółgłoskę zwartą tylno- lub przedniojęzykową obok form dawnych, utworzonych według typu I konjugacji, mają także późniejsze formy według konjugacji II, t. j. z nowym tematem na -n: prasłowiańskiemu *rekǫ odpowiada stp. rzekę [...].
Przedniojęzykowe, p. spółgłoski.
Spółgłoski (consonantes) rozróżniamy: A. Ze względu na miejsce artykulacji: ★wargowe (bilabialne, dwuwargowe), ★wargowo-zębowe (labialno-dentalne), ★przedniojęzykowe: ★zębowe (dentalne) i ★dziąsłowe (alweolarne), ★średniojęzykowe, ★tylnojęzykowe (gardłowe, gutturalne).
Przedniojęzykowy jęz. Spółgłoski przedniojęzykowe «spółgłoski dziąsłowe (sz, ż, cz, dż, r) i zębowe (t, d, s, z, c, dz, n, ł), których artykulacja polega na zbliżeniu lub zwarciu przedniej części języka z dziąsłami lub zębami».
Niektóre z przytoczonych terminów znaleźć można i u A. A. Kryńskiego.
Terminologia. Litera consonans labialis — wargowa, labiodentalis — wargowozębowa, dentalis — przedniojęzykowa, zębowa, gutturalis — tylnojęzykowa; accentus — przycisk.
Językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej stanowiący pierwszy wyraz jej unifikacji od czasów Kopczyńskiego [...].
Terminologia. Głosownia: [...], spółgłoska wargowa, wargowozębowa, przedniojęzykowa, zębowa, dziąsłowa, średniojęzykowa, tylnojęzykowa, chwilowa, zwarta, zwartoszczelinowa, trwała, szczelinowa, półotwarta, czysta, (bez)dźwięczna [...].