terminów gramatycznych online
spółgłoska zębowa
Język: polski
Geneza: kalka łac. consonans dentalis
- Część II. Rozdz. 1. Wiadomości z głosowni i etymologii: Jes/1886
- Fizyjologiczny opis spółgłosek: Malin/1869
- Forma i znaczenie piśmiennych postaci samskrytu: SkorM/1828
- Głosownia: Kr/1897, Mał/1863, PolTerm/1921, Król/1922, Morz/1857, Lerc/1877
- Głosownia (Fonetyka): Kr/1917
- Główne podstawy mowopisowni polskiej: Oż/1883
- Historyczna fonetyka czyli głosownia: Rozw/1923
- IV. Rozwój polskiej terminologii gramatycznej po Kopczyńskim: Kor/1961
- Nauka I. O wyrazach, zgłoskach i głoskach: Sier/1838
- Nauka o formach (Flexya): Mał/1879
- Nauka o głosce: Kl/1939
- Nauka o głoskach: Szob/1923
- O Słowie: Malin/1869
- O grammatyce w powszechności: DwBg/1813
- O głoskach: Mroz/1822
- Podział spółgłosek na twarde i miękkie oraz według narzędzi mownych. Zwątlanie samogłosek. Spółgłoski mocne, słabe i płynne. Pochylanie samogłosek: Czep/1871–1872
- Przypisy do grammatyki na klasę III: Kop/1783
- Przypisy do rozdziału I: Kop/1785
- Słowniczek: Gaert/1927
- Słownik, t. 5: Próba-R: SW/1900-1927
- Słownik, t. 7: T-Y: SW/1900-1927
- Słownik, t. 8: Z-Ż: SW/1900-1927
- Słówko o układzie tego dzieła: Bor/1830
- Terminologia brzmień: KarłT/1885
- Zbiór abecadłowy rzeczy: DwBg/1813
zob. spółgłoska przedniojęzykowa
Cytaty
[...] do wydaniá spółgłosek, różné głosowego narzędziá części, szczególniéj prácują, a od tych części głosowégo narzędziá, spółgłoski biorą nazwisko, jako to zowią się
Wargowémi, labiales, b, f, m, p, w:
Zębowémi, dentales, c, d, t, n:
Językowémi, linguales, l, ł, r, s, z:
Gardłowémi, gutturales, g, k, q, x.
[...] od różnych zaś części narządu, które najbardziej na wybicie jakiej Spółgłoski wargowémi, zębowémi, językowémi, gardłowémi, przydechowémi (labiales, dentales, linguales, guturales, aspiratio) mianowanych [...]
Spółgłoski, czyli konsony: b c d f g h k l ł m n p r s t w x z [...]: drugie zębowe: c d t n.
Zębowé spółgłoski, 2.
Wargowe i zębowe spółgłoski mogą się połączyć z każdą samogłoską, bo język do wyrobienia ich nie jest potrzebnym.
Wzniesienie języka ku podniebieniu dla wymowienia cienkiej samogłoski i , nie może przeszkadzać wyrobieniu spółgłosek wargowych i zębowych b, p, m, w, f (16), gdyż te nie w kanale ust się wyrabiają.
Spółgłoski. [...] Szereg 4. Zębowe त ta,थ tha, द da, ध dha, न na.
Na nic bowiem nie przyda się wiadomość dziecku, że ta lub owa zpółgłoska [!] jest wargową, zębową, podniebienną lub gardłową i t. d. owszem, ostatni sposob ich wykładania wpadając w anatomię, obcy przedmiot Grammatyce szczegulnej, zwłaszcza początkowej, trudzi młode umysły, nudzi, i odstręcza.
Cztery w w', f fi, od zębów, jako głównego organu potrzebnego do ich wymówienia, [spółgłoskami] zębowemi zwane.
Spółgłoski dzielą się podług rozmaitości narzędzi, jak je organ mowy ułożył do ich wyrobienia, na cztery rodzaje: językowe, podniebieniowe, zębowe i wargowe. (…) Zębowe wyrobiły się przez wprowadzenie głosu gardłowego w ścieśnioną naciskiem języka przestrzeń pod zęby, skąd przepuszczany po zębach wydaje dźwięk ostry mniéj więcéj syczący, lub szumiący, a takiemi są: d, dz, dź, dż, ł, c, ć, cz, s, ś, sz, z, ź, ż, r, rz.
§. 39. Osobne nazwiska, jako to wargowe, gardłowe, nosowe itp. nadają się spółgłoskom według narzędzi, za pomocą których się głównie wymawiają. [...] I tak t i d nazwano zębowemi (dentales), jako wymawiane za pomocą języka i zębów.
[…] Spółgłoski bowiem, przy których urábianiu język działá w pobliżu przednich zębów, nazywámy zębowemi, takiemi są: d, t, z, s, ł, n […].
Tymczasem zwrácámy na to uwágę, że tylko temáta urobione pogłosem j od piérwiástków lub piérwotników kończących się na spółgłoski zębowe, jakiemi są: t, d, s, z, st, zd, ulegają dwojakiemu miękczeniu u słów spájających się ze spójką i. Piérwotná bowiem postać tych temátów kończy się na spółgłoski zmiękczone przyciskowe [...].
Samo się przez się rozumié, że postać temátu nie ulega żádnéj przemianie przed spójką i, jeżeli piérwotnik, od którego jest urobiony temát, kończy się na spółgłoski gardłowe, wargowe albo płynne […].
Według narzędzi mownych ruchomych, spółgłoski się dzielą na wargowe i językowe. […] Językowe, na podstawie narzędzi nieruchomych, w pobliżu których język działa, dzielą się na: zębowe, podniebienne i gardłowe.
Podług narzędzi mownych dzielą się spółgłoski nieme na wargowe, tj. takie, które za pomocą warg wymawiamy, jak: b, p, f, w; daléj na gardłowe, które za pomocą gardła wymawiamy, jak: k, g, ch, h; i zębowe, które za pomocą języka i zębów wymawiamy, jak: t, d.
Dla dokładniejszego przeglądu tych drobnych różnic dajemy tu wizerunek téj konjugacyi równocześnie na przykładzie kilku tematów, t. j. zakończonych na spółgłoskę zębową, syczącą, gardłową i nosową.
Pyt. Czy my więcej mamy spółgłosek od łacinników i jakie są mianowicie? Odp. Że my więcej mamy, to nieulega żadnej wątpliwości, a temi są przyciskowe, przyciskowo-dźwieczne, syczące i zębowe, jakich łacinnicy nie mają wcale w swem abecadle, i my własnych mamy o trzynaście więcej od nich spółgłosek, czyli razem w ogóle licząc z łacińskiemi, mamy trzydzieści dwie.
SPÓŁGŁOSKI [...] Przeciągłe Głośne Ciche [...] Spółprzeciągłe. Spółsyczące dz c. Spółszumiące dź cz. Doraźne. Gardłowe [Głośne] g [Ciche] k. Zębowe [Głośne] d [Ciche] t. Wargowe [Głośne] b [Ciche] p.
1.Pierwszy podział spółgłosek podług organów artykulacyi („narzędzi mownych"):
a). Wargowe: p, b, — f, w.
b). [Spółgłoski] Zębowe: t, d,— s, z — c, dz — ł, n (nazywają się one także: językowo- zębowe).
c) . Gardłowe k, g — ch, h.
d). Podniebienne cz, dż — sz, ż — r, rz; ć, dź — ś, f — j, l, ń.
Przy wymawianiu zaś językowych, odróżniając trzy główne położenia języka, będziemy mieli: a) przednio-językowe, zwane [spółgłoskami] zębowemi: t, d, c, dz, s, z, ł, l, r, n.
T 1. spółgłoska przednio-podniebienna, zębowa, cicha (mocna), twarda; przed spółgłoską cichą (mocną) i na końcu wyrazu przechodzi w nią d: tchu, tchnąć, tchnienie (z: dchu, dechnąć, dchnienie), otwierać (= otfierać, z: od-wierać), gładki, lud (= wymawia się: głatki, lut); miękczy się (od początku wieku XIII) w ć: brat - bracie, złoto - złocić, świat - świecić, przed samogłoską jotowaną miękczy się w c: świeca (z: świet-ja), a następnie (zmiękczenie drugiego stopnia) w cz: świeczka [...]
Z [...] 2. dźwięk, wyrażony tą literą, jest spółgłoską zębową (przednio-językową), słabą (dźwięczną), której odpowiada mocna S. Przed kilku spółgłoskami mocnemi, występując z niemi razem, w jednym wyrazie, nie tylko wymawia się jak s, ale i wyraża się tą literą: stęchły, skąd, spór.
R litera oznaczająca spółgłoskę zębową, dźwięczną (słabą); kontynuuje historycznie dawną twardą, a z odpowiadającej jej dawnej miękkiej rz powstało historycznie, także mamy dziś oboczność (albo alternację) r - rz.
Podług narządów mównych, które biorą udział przy wymawianiu spółgłosek, wszystkie spółgłoski można podzielić na: [...] 2)przednio-językowe: (zwane [spółgłoskami] zębowemi): t d n ń s z c dz ś ź ć dź ł l sz ż (rz) cz dż r, przy których wymawianiu przednia część języka w rozmaity sposób dotyka lub zbliża się do zębów; [...].
Spółgłoska. Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne. Spółgłoski czyste i nosowe. Spółgłoski twarde i miękkie. Spółgłoski: wargowe, wargowo-zębowe, przedniojęzykowe (zębowe i dziąsłowe), średniojęzykowe i tylnojęzykowe. Spółgłoski chwilowe (zwarte i zwarto-szczelinowe) i trwałe (szczelinowe i półotwarte).
Podług narządów mownych dzielimy spółgłoski na: 4) a) wargowe: p, p', b, b', m, m', b) wargowo zębowe: f, f', w, w', c) przednio językowe (zębowe) t, d, c, dz, s, z, ł, l, r, n, (dziąsłowe): cz, dż, sz, ż, rz, d) średnio językowe: j (oraz ć, dź, ś, ź, ń, które są równocześnie i przednio językowemi), e) tylno językowe: k, g, ch, h - k, g', ch'.
Zwarcie lub szczelina przedniojęzykowo-zębowa, powstające przez zupełne zetknięcie lub przybliżenie przedniej części języka do górnych zębów; zwarcie przednio-językowe-zębowe jest właściwe spółgłoskom: t, d. [...], szczelina przednio-językowo-zęzbowa - spółgłoskom: s, z [...], zwarcie i szczelina przednio-językowo-zębowa powstaje przy wymawianiu głosek: c, dz, półotwarcie przy n. [...]. Spółgłoski przedniojęzykowo-zębowe, albo wprost zębowe.
Po przedniojęzykowych (zębowych) spółgłoskach mamy ostatecznie tłut.
Spółgłoski (consonantes) rozróżniamy: A. Ze względu na miejsce artykulacji: ★wargowe (bilabialne, dwuwargowe), ★wargowo-zębowe (labialno-dentalne), ★przedniojęzykowe: ★zębowe (dentalne) i ★dziąsłowe (alweolarne), ★średniojęzykowe, ★tylnojęzykowe (gardłowe, gutturalne).
Zębowe, p. spółgłoski.
Przy wymawianiu wszystkich innych spółgłosek najbardiej czynnym narządem jest język. Jeśli przede wszystkim działa jego przód, powstają spółgłoski przednio-językowo-zębowe, krótko zębowe d, t, z, s, dz, c, n, ł.
Początek rodzimej terminologii w fonetyce dał J. Mroziński.
Terminologia. Litera vocalis e — podręczna, consonans bilabialis — wargowa, labiodentalis — zębowa, dentalis — podniebienna, muta — odbita, spirans — nieodbita, liquida — płynna, oralis — nienosowa, nasalis — nosowa, fortis — mocna , lenis — słaba.
Szereg nowości z wyjątkiem terminologii składniowej przynosi gramatyka F. K. Malinowskiego.
Terminologia. Litera vocalis a, e, o — jasna, prosta, á, é, ó — ciemna, pochylona, litera consonans dentalis — zębowa, alveolaris — przyciskowa, palatalis — pieszczona, explosiva — chwilowa, continua — trwała, spirans — powiewna, liquida — płynna, consonans dura — pierwotna, mollis — pochodna, oralis — ustna, nasalis — nosowa, fortis — mocna, lenis — słaba, alternatio — wymiana, assimilatio — upodobnienie, assymilacyja.
Niektóre z przytoczonych terminów znaleźć można i u A. A. Kryńskiego.
Terminologia. Litera consonans labialis — wargowa, labiodentalis — wargowozębowa, dentalis — przedniojęzykowa, zębowa, gutturalis — tylnojęzykowa; accentus — przycisk.
Językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej stanowiący pierwszy wyraz jej unifikacji od czasów Kopczyńskiego [...].
Terminologia. Głosownia: [...], spółgłoska wargowa, wargowozębowa, przedniojęzykowa, zębowa, dziąsłowa, średniojęzykowa, tylnojęzykowa, chwilowa, zwarta, zwartoszczelinowa, trwała, szczelinowa, półotwarta, czysta, (bez)dźwięczna [...].
Powiązane terminy
- głoska językowa
- głoska zębowa
- spółgłoska dentalna
- spółgłoska przedniojęzykowo-zębowa
- spółgłoska, głoska językowo-zębowa
- consonans dentalis