terminów gramatycznych online
spółgłoska dźwięczna
Język: polski
- Budowa wyrazów: Łoś II/1925
- Deklinacja: ŁośFl/1923
- Deklinacja V (Dawne tematy na i: Nominativus, Vocativus, Accusativus singularis.... Dualis; Dawne formy na -r i -u): Łoś III/1927
- Dialekty języka polskiego: Nitsch/1923
- Fonetyka opisowa: Benni/1923
- Głosownia: Kr/1897, PolTerm/1921, Król/1922
- Głosownia (Fonetyka): Kr/1917
- Historyczna fonetyka czyli głosownia: Rozw/1923
- IV. Rozwój polskiej terminologii gramatycznej po Kopczyńskim: Kor/1961
- Nauka o głosce: Kl/1939
- Nauka o głoskach: Szob/1923
- Ostateczny rozbiór abecadła, i uporządkowanie: Oż/1883
- Przyjimek Bez, Beze, Bes: Oż/1883
- Słownik, t. 1: A-G: SW/1900-1927
- Słownik, t. 2: H-M: SW/1900-1927
- Słownik, t. 5: Próba-R: SW/1900-1927
- Słownik, t. 8: Z-Ż: SW/1900-1927
Cytaty
Oto dowod, Niemcy nazywają spółgłoski dźwięczne i mocne słabemi, bo krótko i słabo wymawiają, suche zaś i słabe silniej i długo wymawiają i zatem mocnemi nazywają, to dla nich służy nie dla nas takowy podział.
W ogóle dziś pisownia wymaga zachować tę różnicę, tylko co do brzmień właściwych, każdej głosce; przed wszystkiemi dźwięcznemi spółgłoskami w osobnych i złożonych wyrazach bez warunku wszędzie się pisze be i bez; a w innych bezdźwięcznych wyrażali, uważać co spotka w składzie tychże, czy pierwszą będzie z czy s taką przyjmie dla zgodzenia z wymową.
Stąd znowu wszystkie spółgłoski ze względu na samo ich brzmienie dzielimy na głośne albo dźwięczne, dawniej nazywane słabemi: b, b', d, g, g', w, w', z, h, dz, dż, dź, ż, ź, r, rz, m, ł, l.
H I. jęz. = spółgłoska tylno-językowa twarda, głośna a. dźwięczna (honor, hotel, wahadło...). Przed samogłoską i ma brzmienie miękkie h', które w piśmie oznacza ś. tą samą literą h (historia, hijena, hipoteza...). Oprócz wykrzykników ha, hej itp. i utworzonych od nich wyrazów, używa się tylko w wyrazach obcych i przyswojonych z innych języków, jak herbata, hełm, pohahaniec, braha... lub też w niektórych swojskich, przekształconych pod wpływem obcym; np. hańba (z † gańba), hardy (z † gardy), hołota (z † gołota it p. Spółgłoska h dawniej wymawiała się odrębnie jako głośna i dziś wymawia się tak w niektórych tylko okolicach polskich; w wymawianiu zaś większości głośne h dzisiaj prawie nie istnieje i zastąpione zostało cichym ch. W piśmie jednak, ze względu na pochodzenie wyrazów, zachowujemy h.
Z [...] 2. dźwięk, wyrażony tą literą, jest spółgłoską zębową (przednio-językową), słabą (dźwięczną), której odpowiada mocna S. Przed kilku spółgłoskami mocnemi, występując z niemi razem, w jednym wyrazie, nie tylko wymawia się jak s, ale i wyraża się tą literą: stęchły, skąd, spór.
B 1. spółgłoska wargowa, twarda, głośna czyli dźwięczna, wybuchowa (doraźna). Przed spółgłoskami cichemi oraz na końcu wyrazów ma brzmienie p (babka, chleb). Miękkie b na końcu wyrazów traci obecnie w wymawianiu swoją miękkość (jedwab), dawniej zaś oznaczało ś. tu przez b' (jedwab'): przed samogłoskami (oprócz przed i), wyraża ś. przez bi (bieda).
R litera oznaczająca spółgłoskę zębową, dźwięczną (słabą); kontynuuje historycznie dawną twardą, a z odpowiadającej jej dawnej miękkiej rz powstało historycznie, także mamy dziś oboczność (albo alternację) r - rz.
Dźwięczny 1. dźwięk wydający, dźwięk mający, dźwięczący, mający głos metalu a. struny, metaliczny, przejrzysty [...] Gram.: Spółgłoska dźwięczna a. głośna, słaba (np. b, d, g).
Ż (żet) oznacza dźwięk właściwy językowi polskiemu od samego początku jego istnienia. Jest to spółgłoska dźwięczna (słaba), która więc na końcu wyrazów i przed spółgłoskami przechodzi w bezdźwięczne sz: wież, mąż, ważki, książki [...]
G 1. jęz. spółgłoska tylno-językowa (gardłowa) twarda, głośna a. dźwięczna i wybuchowa (grać, godny, ciągły...). Na końcu wyrazów i przed głoskami cichemi ma brzmienie cichego k (róg twardy, stóg siana). Przed samogłoskami i i e w języku polskim ma brzmienie miękkie g', które przed i w piśmie wyraża ś. przez g, a przed e - przez gi (giermek, geniusz, zgiełk), podobnie przed ą i ę w wyrazach giąć, gięty i pochodnych.
Stąd znowu wszystkie spółgłoski ze względu na samo ich brzmienie dzielimy: 1) na dźwięczne albo głośne: b bi m mi w wi n ń d ł l z ź dz dź ż (rz) dż r g gi, przy których wymawianiu drgają napięte struny głosowe; i 2) na bezdźwięczne albo ciche: p pi f fi t s ś c ć sz cz k ki ch (h) chi (hi), przy których wymawianiu niema drgania strun głosowych.
Spółgłoska. Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne. Spółgłoski czyste i nosowe. Spółgłoski twarde i miękkie. Spółgłoski: wargowe, wargowo-zębowe, przedniojęzykowe (zębowe i dziąsłowe), średniojęzykowe i tylnojęzykowe. Spółgłoski chwilowe (zwarte i zwarto-szczelinowe) i trwałe (szczelinowe i półotwarte).
Spółgłoski i ich podział. 1) dźwięczne: b w d z struny głosowe drgają, wydając pewien ton muzykalny, bezdźwięczne: p f t s struny głosowe nie drgają, słyszymy tylko szmery. 2) czyste: b, b', c, ć, cz itd. oprócz: nosowe: m, m', n, ń. 3) twarde: b, p, m, f, [...] miękkie: b', p', m', f' [...].
Głoski dźwięczne zamknięte nazywają się spółgłoskami dźwięcznemi.
Spółgłoski dźwięczne (słabe) czyste są to głoski, które powskają wskutek przejścia dźwięcznego wydechu przez mniej lub więcej zamkniętą jamę ustną, nap. b, w, d, z, g.
§ 23. Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne.
Podając opisy spółgłosek, będziemy je przytaczali parami: b p, d t, z s, i t. d. W każdej takiej parze obie te głoski mają te same artykulacje, różnica polega na obecności lub nieobecności głosu: pierwsza głoska każdej pary ma głos, jest dźwięczna, druga go nie ma, jest bezdźwięczna.
Znaczy to, że obok znamion czeskich mają one także cechy polskie, mianowicie: 1. akcent na zgłosce przedostatniej, 2. zupełny dziś brak iloczasu, 3. zwężenie samogłosek w zgłoskach zamkniętych spółgłoską dźwięczną [...], 4. wymowę dawnego ā jak o [...], wreszcie — cechy dawniejsze: 5. skracanie wszystkich zgłosek akcentowanych w epoce prasłowiańskiej, także pod tonacją akutową [...] i 6. zachowanie prasłow. ʒ [...].
[Spółgłoskę] Wargowo-zębową szczelinową dźwięczną znaczę przez v, dwuwargową przez w, tylnojęzykową bezdźwięczną przez χ, dźwięczną przez y; h używam w razach niepewnych co do umiejscowienia w krtani czy przy tylnej części języka, co do dźwięczności lub tylko słabości artykulacji; ṭ ḍ — alweolarne, l̥ — takież l bliskie ł; ŋ — tylnojęzykowe n.
§ 13. W deklinacji I znikła końcowa półgłoska, przez co forma mianownika stała się podobną do formy tematu z tą różnicą, że wskutek procesów fonetycznych nastąpiło wzdłużenie a potem pochylenie samogłoski w ostatniej zgłosce przed spółgłoską dźwięczną [...].
W zgłosce końcowej, to znaczy głównie w całej masie nominatywów, nastąpiła w lechickim regulacja fonetyczna zacierająca wszelkie dawne różnice, a mianowicie zostały wzdłużone wszystkie pełnogłoski jednakowo przed spółgłoskami (etymologicznie) dźwięcznemi a) zwartemi, b) spirantami. c) j l r, d) nosowemi (w tym wypadku w polszczyźnie drugorzędnie usunięte, ale w st. języku i narzeczach pán trzém (PP trʒeem) ‘atrium’ d. pl. synóm wám itd.
§ 94. Z wymienionemi wyżej pod b) nowemi»pierwotnemi« tworami o znaczeniu przeważnie zgrubiałem łączy się po części oboczność dźwięcznych i głuchych spółgłosek w tych samych wyrazach, w jednych wypadkach wywołana kontaminacją (analogją), w innych odziedziczona lub na wzór odziedziczonych oboczności wprowadzana.
To znowu różnica formy [przyimka] zależała od warunków fonetycznych np. w starych zabytkach pisano ot, od w zależności, czy wyraz następujący zaczynał się od spółgłoski bezdźwięcznej, czy też dźwięcznej: ot kości, od gości.
Po zniknięciu końcowego -ь wzdłuża się samogłoska w ostatniej zgłosce przed spółgłoską etymologicznie dźwięczną, co zaznacza Knapjusz: czelådź, kådź, młódź, powódź [...].
Jeśli wiązadła zbliżają się do siebie w znaczniejszym stopniu, wydech przeciskający się przez zsuniętą głośnię do jamy ustnej wprawia je w drżenie, które daje początek dźwięczności. [...] Wszystkie samogłoski są dźwięczne. Ze spółgłosek do dźwięcznych należą: b, b', w, ẃ, m, ḿ, d, z, ź, dz, dź, l, ż (także pisane rz), dż, r, l, n, ń, g, g'.
Językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej stanowiący pierwszy wyraz jej unifikacji od czasów Kopczyńskiego [...].
Terminologia. Głosownia: [...], spółgłoska wargowa, wargowozębowa, przedniojęzykowa, zębowa, dziąsłowa, średniojęzykowa, tylnojęzykowa, chwilowa, zwarta, zwartoszczelinowa, trwała, szczelinowa, półotwarta, czysta, (bez)dźwięczna [...].