oboczność głoskowa

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• SW/1900-1927
• BdC/1915
• PolTerm/1921
• Król/1922
• Nitsch/1923
• Rozw/1923
• Łoś II/1925
• Gaert/1927
• Łoś III/1927
• Dor/1958–1969
• Kor/1961

Alternacja, i, lm. e 1. zmiana, odmiana: Alternacje atmosfery. Sienk. 2. jęz. p. Oboczność <Łć. alternatio>

R litera oznaczająca spółgłoskę zębową, dźwięczną (słabą); kontynuuje historycznie dawną twardą, a z odpowiadającej jej dawnej miękkiej rz powstało historycznie, także mamy dziś oboczność (albo alternację) r - rz.

[...] nawet w dialektach znających ‘y trafiają się oboczności [...].

Obraz rozwoju fonetycznego polskiego — to znaczy zdanie sobie sprawy z zasadniczych właściwości dzisiejszego stanu fonetycznego, akcentuacji, przyzwyczajeń fonetycznych, zasobu i jakości głosek, stosunków iloczasowych, grup fonetycznych i oboczności, śledząc rozwój tak daleko w tył, jak daleko wogóle da się rozróżnić odrębną falę życia językowego polskiego.

Cały rozwój fonetyczny jako zjawisko przedstawia się w obocznościach czyli alternacjach, chronologicznych i współczesnych, tradycyjnych i żywych, wyraźnych i zarodkowych. Tych ostatnich nie uwzględniamy w fonetyce historycznej; oboczności współczesne międzydialektyczne tylko, o ile dla całości obrazu są potrzebne, jak o tem już była mowa.

Cały rozwój fonetyczny jako zjawisko przedstawia się w obocznościach czyli alternacjach, chronologicznych i współczesnych, tradycyjnych i żywych, wyraźnych i zarodkowych. Tych ostatnich nie uwzględniamy w fonetyce historycznej; oboczności współczesne międzydialektyczne tylko, o ile dla całości obrazu są potrzebne, jak o tem już była mowa.

¹) bo wyraźnego wzdłużania w nowoakutową długą nie było; można co najwyżej mówić może o podobnej tendencji wobec oboczności czes. nesti || nésti; może też zmieniła się intonacja na nową krótką.

Ta oboczność, dzisiaj jeszcze dosyć częsta z powodu bardzo znacznej ilości odziedziczonych konkretnych wypadków, ale kontynuowana od dawna czysto tradycyjnie, t. j. nie podtrzymywana dzisiejszą tendencją artykulacyjną, uległa z biegiem czasu podobnie jak rozszczepienie prasł. ě licznym wyrównaniom itd. i w ogóle da się o niej to samo powiedzieć co o tamtej.

Szczególnie zwracam uwagę na oboczności dłuż. dłūg tłŭsty itp., którym odpowiada dial. oboczność dłuż. dług tołsty albo dłūg ale dełgi (^= dołgi) itp.

Również prastarą jest oboczność postaci cień sień ścień...., gozd gwozd.... (§ 80), wykraczające daleko poza granice polszczyzny.

Zazwyczaj morfem rdzenny (rdzeń, pierwiastek) występuje dość wyraźnie; gdy porównywamy z sobą wyrazy pokrewne, np. biorę, bierzesz, brać, obiór, wybór, narzuca się tu samo przez się naszej świadomości, że główna część tych wyrazów, nadająca im w pewnym stopnia wspólne znaczenie, obejmuje szereg dźwięków od spółgłoski b (b') do r (rz), i tę właśnie część nazywamy rdzeniem czyli pierwiastkiem, gdyż wiemy, że oboczności b || b', e || o, o || ó, r || ř (rz) są tylko wymianami fonetycznemi, które na podstawie norm historyczno-fonetycznych sprowadzają się do prasł. formy ber.

W typach takich, jak młócę, nie zaszła wymiana na *młóczę, gdyż tylko dwie osoby (1 sg. i 3 pl.) mają c, inne zaś ć, niezwykła w polszczyźnie oboczność (č || ć) wystąpiłaby tu więc — pisze K. Nitsch — w ciaśniejszym niż tam obrębie form czasu teraźniejszego [...].

Wiadomości z tego działu przyczyniają się do zrozumienia fonetycznych oboczności pierwiastków, tematów i przyrostków w morfologji.

Oboczność, p. wymiany głoskowe.

Językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej stanowiący pierwszy wyraz jej unifikacji od czasów Kopczyńskiego [...].

Terminologia. Głosownia: [...], oboczność, głoska podstawowa, oboczna, zmiana głoskowa żywa, historyczna; wzdłużenie, stwardnienie, zmiękczenie, przestawka, upodobnienie wsteczne, postępowe, zgłoska otwarta, zamknięta [...].