terminów gramatycznych online
kreska diakryt
Geneza: od krysić, kresić 'robić kreski, linie'
Cytaty
B dwojáko, Naprzod ślub sponsio: potym ślub' z kreską sponde, á zowiem to miękkie b, cum iota adscripto, i wszystkie tákie consonanty z kreską.
Abyś ná tákich literách, to jest miękkich, kiedykolwiek po nich idzie to iste Iota, kreski nie kładł. Bo tá kreská jáko się powiedziáło, nic nie jest inszego jedno i. ktore gdy się podle swej litery nápisze, już niepotrzebnie nád nie się kłádzie.
Álbo téż w wymawiániu słów, jednè ledwie ná tchu człowieczym, drugié ná sámym bądź cienkim i subtélnym, bądź miązszym i grubym głosie: trzecie ná własnym przebiérániu języká sámègo, álbo téż w otwiérániu i w przywiérániu warg záwisły: dla których trudno wymyśláć było liter cáłych: tám zá długim namysłem, jednè áspirátiámi, drugié áccentámi i to róznèmi, trzecié punktámi, álbo kréskami, czwartè diphtongámi znáczyli.
Tákże i w inszéj literze, ź, z cienką krèską, jáko, odźienié, á odźiębił sobie, etć. [...] Ná rózność tedy syllab, trzebá áby było dzytá Polskié trojákié: jedno prostè bez krèski, dla słowá, wiédz, i temu podobnych: drugié dla słowá, wiedź, z: krèską: trzećié dla słowá, dżdży, z miąszym punktem.
O téj literze, o, mówiąc ze mną pan Kochánowski chciał áby ná żadnym, o, po którym by szłá litèrá m, álbo n. krèská żadna kłádziona nie byłá.
Ortografia uczy litery dobrze wymawiać, i bez błędow [skreślone: ze znakami ortograficznemi] z kryskami i innemi znakami pisać.
P. Wielu i jakich Akcentow zażywają Polacy? O. Dwoch: ostrego; ktory się pisze (ʹ), i ciężkiego; ktory się pisze tak (ˋ), tudzież jednej kropki nad literą tak (ż). Procz tego przydane do niektorych liter kreski ich brzmienie odmieniają.
Po trzecie gdy mu się przyda kreska u końca tak: ę, wymawia się niby troche dotykając n, na kształt Francuskiego en, w słowie mien.
Z bez kropki i kreski pospolitą inszym językom ma pronuncyacyą, naznaczone kropką grubo się mowi; kreską czyli akcentem; cienko, jak gdyby j lub i następowało nap: bez, też, wėź
Ortografia uczy litery dobrze wymawiać, i bez błędow z kreskami i innemi znakami pisać.
Po czwarte kreska przekreślająca z ukosa literę l u gòry, jako (ł).
Znaki Ortograficzne są pewne krèski lub kropki, ktore się, nie już nad literami, jak akcenta, lecz między słowami, lub przy zawartym jakim sensie kładą.
Teraz używają jednej tylko kreski nad Samobrzmiącemi, dla wytchnięcia różnego uderzenia, w rzeczeniach różnego znaczenia, a jednego wymawiania, i podkówki nad Й. dla objawienia krótkości.
Nadwierszowanych znakow dwa w używaniu. 1.) Kreska dla pokazania różnej mocy w podobnych rzeczeniach: потóмъ, potym, i пóтóмъ, potem [...] 2.) Podkówka nad Й.
Widzimy, że niektóre głoski polskie mają; na wierzchu kreski (akcenta). W polskim języku jest tylko jeden akcent prawolewy (od prawej do lewej ręki idący), ale jest on dwojaki; cienki i gruby.
Kreska, accentus.
Kréska położona nad a w słowie kadź, dla ostrzeżenia czy kadź znaczy naczynie do piwa, czy téż jest czasownikiem (kadzić kadź), jeżeli nie masz różnicy w brzmieniu; byłaby tém samém, czémby było znamię jakie dodane, w témże słowie i w tymże samym celu, do litery k.
Zły był dawniéj nałóg pisać kréskę nad a otwartém, gorszy teraz nie pisać nad żadném, a najgorszy nie wydawać nawet w wymawianiu téj różnice.
KRÉSKI. Obacz Znamiona.
Tu Spółgłoski miękkie ukształtowały się z obojętnych, a to za pomocą zmiękczającego i, które było po Spółgłoskach obojętnych, to i znikłszy utaiło się w też spółgłoski obojętne i uczyniło je miękkiemi , miękkość zaś ich oznacza kreska u góry.
W ogóle więc spółgłosek miękkich, co oznaczają się kréskami, łagodzą się wyraźném i z doliczonemi trzemi w wyrazach obcych, będzie osiemnaście.
Na odznaczenie spółgłosek pochodnych używamy trzech znamion: krotły z, kropki · i kréski (´), np. dz, ż, ń.
[...] Tutáj widzimy, że Mroziński nie bez słusznego powodu potępiá dwojaki sposób, w jaki oznaczámy jedno i to samo brzmienie ń już za pomocą kréski, już za pomocą postaci i. Aby téj niedogodności zaradzić, nie ma jinnego środka, jak tylko przyjąć jednolitą postać na oznaczenie zmiękczonego n, bez kréski; boć skoro przyjmiemy takową postać, np. n, wtedy nie będzie nám potrzeba ani kréski nad n, ani samogłoski i jako znaku miękczeniá poprzedzającéj spółgłoski przed samogłoską, tj. napiszemy: kon, kona [...].
Spółgłoski miękkie (oprócz l) na końcu zgłosek zawsze, a w środku zgłosek przed drugą spółgłoską leżące kréskują się […]; na początku zaś i we środku sylab przed samogłoską miękczą się przez stosujące po nich i, które zastępuje kréskę, jeżeli po niém następuje samogłoska [...], albo to i jest samogłoską i razem znakiem miękczenia, kiedy nie ma więcéj samogłosek w téjże sylabie [...].
Nad literami, znaków czyli kresek używać należy tych samych, jakich używają wszystkie narody sławiańskie, które tem samem abecadłem jak my posługują się.
[Józef Mroziński] "Podobnież w innych wyrazach nadużywają aż dotąd kresek niepotrzebnych niebaczni".
Drugi podział wskazał [Jozef Mroziński] we spółgłoskach następny, odróżniający cienkie czyli miękkie jak nazywa spółgłoski od twardych w ten sposób: bi, pi, vi, fi, ki, mi, ni, ci, si, i t. d. która to samogłoska cienka i jest zmiękczeniem tych spółgłosek obok położona i w wyrazach nad niemi położona zamienia się na kreskę, tylko jak zwykle bywa.
[Józef Mroziński] "Nic słuszniejszego, jak uwaga Kopczyńskiego, że my własnych liter nie mamy: naszą własnością są znamiona nad literami; kreski, kropki, ogonki przy ą, ę, i t. d. alfabet zaś łaciński jest wspólną własnością większej połowy europejskich narodów ".
[Franciszek Zagórowski] Kreska i kropka położona nad głoską w druku, nie przedstawiają żadnej trudności, bo te razem z nią są tylko jedną czcionką.
Z porównania rymów w poezji, uczynili takowy wniosek miarowy, że nad każdym wyrazem w poezji miarowej, długość i krótkość głosek u góry się oznacza, długą i krótką kreską; zatem w prozie znika znak krótki jako niepotrzebny ; a pozostaje długi który może być użytym na znak jloczasu określonego.
Kresek nie potrzeba tam, gdzie obok spółgłosek następują i lub j z kreskami, to jest zasada ogólna.
Po zbadaniu ducha całej mowy polskiej i jiloczasu, który tę siłę łączy w sobie i we wyrazach: wnet dostrzegłem zbytek niepotrzebnych kresek nad wyrazami, które nie przyozdabiają ale kaleczą i psują piękną wymowę i pisownię.
Między samogłoskami wyróżniamy: 1) czyste (otwarte): a, e, i, o, y; 2) nosowe: ą, ę; 3) ściśnione (oznaczane u góry kreską): ó, e.
Gdy spółgłoska miękka stoi na końcu wyrazu lub przed spółgłoską, piszemy wtedy znak pojedyńczy, służący dla spółgłoski twardej, dodając nad nim kreskę (postać, ćma, zaćmić, łódź, kładźcie, wieś, jaśnieć, groźba, sień, pański it. p.).
Tylko spółgłoski wargowe p, b, f, w, m, na końcu form rozkaźnika w dzisiejszym wymawianiu dawniejszą miękkość utraciły; [...] stąd też pisownia ze znakiem miękczenia (kreską) nad temi spółgłoskami nie odpowiada dzisiejszemu wymawianiu.
Litera i jest więc obok b, f, g, k i t. d. tylko znakiem, że te litery należy wymawiać miękko, jest ona tu znakiem miękkości, jak kreska u góry w literach ń, ć, ź i t. d.
Zasadą jej jest, by każda głoska była wyrażona tylko jedną literą, przy czem używa się następujących znaków rozróżniających:
´ kreska nad literą (ć, ś, b́, ḿ) oznacza miękkość spółgłoski;
´ kreska z boku litery (s', z') — mniejszy stopień miękkości;
ˏ kreska pod literą (l̗, r̗) — bezdźwięczność spółgłoski;
| kreska przed znakiem samogłoski od góry (|a) — zgłoskę z przyciskiem głównym;
| kreska przed znakiem samogłoski od dołu (|a) — zgłoskę z przyciskiem pobocznym; [...]
¯ kreska pozioma nad literą (ā) — długość samogłoski.