terminów gramatycznych online
imię zbiorowe
Język: polski
- Część II. O Imieniu: Mucz/1825
- Część II. O częściach mowy w ogólności: Jak/1823
- Deklinacja I (Nominativus singularis ...., Nominativus pluralis ... Locativus dualis): Łoś III/1927
- Etymologia (Słoworód): Mał/1863, Mał/1879
- O Składni: Rew/1845
- O ośmiu częściach mowy: DwBg/1813
- O pewnych zmianach w zdaniu złożoném: Gr/1861
- O składni, czyli o należytém wyrazów ułożeniu: Ant/1788
- O zdaniu pojedyńczym: Kras/1897
- Odmienne części mowy: Lerc/1877
- Przypisy do grammatyki na klasę III: Kop/1783
- Przypisy na klassę drugą: Kop/1780
- Rzeczowniki: Desz/1846
- Skłanianie rzeczowników: Malin/1869
- Słownik, cz. I (A - O): SWil/1861
- Słownik, cz. II (P - Ż): SWil/1861
- Zawierający wyliczenie imion, odmieniających się przez przypadki, jich odmiany i nazwisk: Żoch/1838
- Zbiór abecadłowy rzeczy: DwBg/1813
- Znaczenie i życie wyrazów: Łoś II/1925
Cytaty
Té Imiona Xiadz, brat, Szlachcic, odmiéniają się w liczbie mnogiéj na Imiona zbiorowé: o których, jako téż o Imionach nié mających liczby mnogiéj, powié się niżéj.
U nás, nie tylko w prostactwie, ale i w rozkazach Królewskich, osoba pojedynczá kładzie się z Słowém liczby mnogiej, np. matko podźcie, Stánisłáw August rozkazujémy: u Łacinników rzádko bardzo taki mówiénia sposób tráfiá się np. vos o! Calliŏpe precor.
Łacinnicy w tych Imionach zbiorowych, pars, turba, uwáżają domyślny wyráz, rodzaju męzkiégo, liczby mnogiéj, homĭnes, przeto téż mówią pars vulnerati, pars secant, turba clamant: nasz zwyczáj nie pozwálá domyślać się w Polszczyźnie tégo wyrazu ludzie, przeto mówić nié możémy, część zraniéni, część robią, tłum wrzeszczą. Wzajémnie czego Łacinnicy nié mogą, to my robimy z témi zbiorowémi wyrazami xięża, bracia, szlachta, tudziéż z Imionami urzędu, mężowi równié jak żonie służącémi, jako to Państwo, Starostwo, Wojewodztwo: że oprócz zwyczajnéj zgody, możémy kłaść z niemi Przymiotniki, i Słowa w rodzaju męzkim liczby mnogiéj, domyślając się wyrazu ludzie, np. bracia nasi byli &c.
Stopień nájwyższy ma po sobie of jeśli zaś to z czém się porównanie czyni, jest imieniem zbiorowém ma in np. He sings the best of us all, on nájlepiéj śpiéwa ze wszystkich nas. He is the most couragious soldier in the company, on jest nájodważniéjszym żołnierzem w chorągwi.
Imiona [...] Zbiórowé, np. gmin.
Xiądz [...] w liczbie mnog. jest Imié zbiorowé 34.
Zbiorowé Imiona 51. [...] nié mają mnog. liczby 58.
Imiona zbiorowemi zwane, które wyrażają zbiór rzeczy pojedyńczych jednego gatunku z określonej lub nieokreślonej liczby powstających: albo zbiór cząstek w jedną massę skupionych, czyli większą lub mniejszą massę rzeczy jakiej: np. Narod, wyraża wszystkich ludzi razem, pod jednym rządem i prawami żyjących.
Wszystkie imiona rzecz. dwojakiego są gatunku [...]: 3) [imiona] zbiorowe, które lubo w liczbie pojedyńczéj wyrażają zbiór wielu rzeczy pojedynczych jednego gatunku z określonéj lub nieokreślonéj liczby powstających, albo zbiór cząstek w jednę massę skupionych, czyli większą lub mniejszą massę rzeczy jakiéj, np. naród, pułk, gromada, trzoda, stado, żyto, pszenica, żelazo, miedź, ołów itp.
Uwagi nad formą piérwszą. I. Prawie wszystkie imiona żywotne kończą się na a w drugim przypadku liczby pojedyńczéj, np. króla, olbrzyma, słonia. Wyjmują się: […] 2) Zwierzęta, które jako towar z zamorza sprowadzają się, a które jako imiona zbiorowe uważać należy, np. dorsz, sztokfisz, kablon; jako rzeczy żyjące i pojedyńczo uważane, miałyby drugi przypadek na a np. złowiłem pięknego sztokfisza.
Ponieważ na imię z rozmajitego stanowiska można się zapatrywać; dla lepszego więc zrozumienia się, nadano mu z tego względu różne nazwiska. I tak najprzód imiona rzeczy np. człowiek, głowa, kamień; powtóre, imiona przymiotów np. białość, zieloność; po trzecie: własne czyli szczególne, służące jednéj wyłącznie rzeczy np. Rossyja, Warszawa; po czwarte: pospolite, służące wielu tym samym rzeczom np. kraj, miasto; po piąte: żywotne, przeznaczone do nazywania rzeczy żyjących np. człowiek, koń; po szóste: nieżywotne, których używamy do nazywania rzeczy nieżyjących, np. kamień, waga; po siódme: ludzkie np. człowiek, mąż; po ósme: zwierzęce, np. koń, wół; po dziewiąte: zbiorowe, w których wyrażeniu mnóstwo się maluje; np. lud, gmin; po dziesiąte: szczegółowe, w których znaczenia jedna się rzecz przedstawia np. pióro, kałamarz; po jedenaste: pojedyncze czyli niezłożone, np. grób, uczeń; po dwunaste: złożone, które się z dwóch lub kilku składają, np. nagrobek, współuczeń; po trzynaste: swojskie, to jest: prawdziwie polskie; np. sprzęty, strzelba, rękojeść, dwór, naczelnik; po czternaste: cudzoziemskie, z obcego języka przyswojone np: meble, fuzyja, klinga, pałac, prezes; po pietnaste: zmysłowe, które za pomocą zmysłów poznajemy, stół, piasek; po szesnaste: umysłowe, o których za pomocą rozumu się przekonywamy, uobecniając je sobie, np. Bóg, dusza, rozum, cnota.
Imiona zbiorowe oznaczające tytuł, lub godność, mają po sobie słowo w l. m. w rodzaju przedniejszym lub. r. n. l. p. np. Księztwo przyjechało; wujostwo przybyło, lub przybyli.
Brat dawniéj się wzorowo i w liczbie mnogiéj odmieniało, dziś się więcéj używa imię zbiorowe bracia oznaczającé mnogą liczbę.
Arcyksięstwo, a, lm. a, n. 1) jako imię zbiorowe: familja arcyksięska. Arcyksięstwo przyjechali do Pragi, t. j. arcyksiąże i jego żona, lub cała rodzina [...].
Zbiorowy, a, e, p. 1) od zbioru, zawierający wiele rzeczy, wiele osób. [...] gram. Imię zbiorowe lub rzeczownik zbiorowy; imię, które w liczbie pojedyńczéj oznacza więcéj niż jedną osobę lub rzecz, zbiór osób lub rzeczy, np. rodzeństwo [...].
UWAGA I. Gdy zaś jednym z podmiotów jest imię zbiorowe lub nieżywotne, stoi zwykle orzecznik w liczbie pojedyńczéj, zgadzając się z najbliższym tylko podmiotem, n. p. Padł na kolana Zygmunt, senat i lud zebrany. (Niemc.) Pan i chwała jego zelżona.
§. 452. Przyr. ije, teraz już ściągnięty na (i)e, ma zgoła inne znaczenie, jak je poprzedzającego §. [...] Tworzy: w piérwszym razie imiona zbiorowe, albo też ogólniéj i nieokreślniéj rzecz oddające, aniżeli ją wyraża pierwotny rzeczownik.
[…] Jimiona zbiorowe i oznaczające masę, materyją, materyjáł, gatunek zbożá, a zatym rzecz podzielną, kończą dopełniácz na u […].
Każdy rzeczownik [jako wyraz który oznacza imię], może być: 1. imieniem własnem, np. Jan, Piotr, Paweł, Józef, Wisła, Karpaty, San, Kraków, Galicya itd., to jest imieniem, które służy jednej tylko osobie lub rzeczy; 2. imieniem pospolitem, np. człowiek, poeta, rzeka, miasto; 3. imieniem zbiorowem, np. szlachta, wojsko, zboże, pieniądze itd., to jest imieniem, które oznacza cały ogół osób lub rzeczy; 4. imieniem jednostkowem, np. szlachcic, ułan, grosz, ziarno itd., to jest imieniem, które oznacza tylko jedną, pojedynczo uważaną osobę lub rzecz.
A zatém: końcówka nijaka am, zaszczepiona na pniu liczby mn. rzeczownika, daje odpowiednie imię zbiorowe; np. to liście, kwicie, mrowie, to węgle, ciernie.
Jeśli podmiotem jest imię zbiorowe na —stwo, to orzeczenie (i łącznik) kładzie się zwykle w l. mn. i w formie osobowej. To samo napotyka się niekiedy także przy innych podmiotach zbiorowych (Constructio od sensum).
Nadto jeszcze znane jest pochodzenie imion męskich na -a utworzonych albo przez przeniesienie nazwy jakiegokolwiek przedmiotu żeńskiego na osobę męską, albo powstałych z imion zbiorowych.
§ 98. U Skargi w Kaz. przyg. bez względu na pochodzenie tematu w zakresie imion osobowych i żywotnych N. pl. kończy się na -i lub -owie, [...]; niekiedy zachowuje się dawna końcówka -e tematów spółgłoskowych, [...]; także zbiorowe imię liście (właściwy N. sg. rodzaju nijakiego) tu już występuje jako N. pl.: na dąb, z ktorego liście opadły 300.