terminów gramatycznych online
pierwotnik
Język: polski
- Część czwarta prawideł gramatycznych, wyrazotwornia: Szum/1809
- Część trzecia. Rzecz o słowach: Such/1849
- Etymologia: Mał/1879
- Etymologia (Słoworód): Mał/1879
- Głosownia: Mał/1879
- Nauka o głoskach: Łaz/1861
- O Słowie: Malin/1869
- O tworzeniu się w języku naszym przymiotnika: Malin/1869
- Pisownia: Łaz/1861
- Prawidła dla słów ułomnych i wyjątkowych: Oż/1883
- Prawidła zasadnicze, co do zachowania źródłosłowów czyli pierwotników: Oż/1883
- Rzeczowniki: Desz/1846
- Składnia: Łaz/1861
- Słowa: Desz/1846
- Wstęp obejmujący pogląd na Głosownią i pojęcie Pierwoskładni: Malin/1869
Cytaty
Ten wyraz, od którego inne pochodzą, można by nazwać Pierwotnik, czyli wyraz pierwotny (albo Źrzodłosłów), a ten zaś, który pochodzi, Pochodnik, czyli wyraz pochodny.
§. 8. Pochodniki (g) od rzeczowników tego wzoru. [...]
(g) Pochodnik wyraz pochodzący od piérwotnika, to jest wyrazu piérwiastkowego.
Wszystkie te jednak słów rodzaje odmieniają się wedle wzorów swoich, ustanowionych na podstawie trzeciéj osoby, liczby pojedyńczéj, rodzaju męskiego, przeszłego czasu, sposobu oznajmującego : co zowie się piérwotnikiem słów.
Słowa [...] pierwotne czyli pierwotniki, tj. same pnie, nagie lub z końcówką; np. las, noc, mar-a, sz-yć, pis-ać.
Błędnie także piszą niektórzy: proźba od pierwotnika: proś, przemieniając mocne ś na słabe ź przed słabą b, kiedy wszyscy piszemy: kośba nie: koźba […].
[...] Lud prosty stwardza w tym razie rz na r, mówiąc: weźreć, doźreć[...]. To stwardzanie nie jest przeciwne językowi poi., gdyż podobnie stwardniały głoski śrz na śr źrz na źr w słowach: śrzodek=środek [...]; owszem źr lepiej nam pierwotnika wskazuje niż jrz [...].
[...] Z rzeczowników i przymiotników utworzone przez przybranie miękkiego a, tj; miękczącego poprzedzającą spółgłoskę; te wyrażają wzmaganie się przymiotu przez pierwotnik wyrażonego, nazywamy je przeto przymiotnemi, są zatem nieprzechodniemi czasownikami (w greckim języku wyrażają się przez verba media), np. kamień, kamieniał [...].
[...] W polskich słowach pierwotnych nie podwajamy spółgłosek, tylko w jedném słowie ssać jest podwójne s, a to dla naśladowania natury; jakoż w utworzoném z niego częstotliwém (przez wrzucenie y) [...]. Podwajamy spółgłoski tylko w słowach pochodnich, tj. wtenczas, gdy się schodzą ze sobą przez odmianę słowa, albo utworzenie pochodnika [...] z pierwotników: sen, pan, powstają, pochodne przez dodanie narostków ny na: sen-ny, pan-na.
[...] Nim przystąpim do wyliczeniá pogłosów złożonych s kilku spółgłosek, zwrócim uwágę na spójki łączące pogłos s piérwotnikiem, którą to názwą oznaczámy nietylko piérwiástek piérworzędny i drugorzędny, ale także wszelki temát, aczkolwiek już złożony s piérwiástku i jinnego pogłosu odnośnie do pogłosu końcowego [...].
[...] Piérwotnikiem nazywámy temát, od którego się urábiá za pomocą pogłosu wyráz pochodny, a ten temát może być tak gołym piérwiástkiem, jak i piérwiástkiem już połączonym z jinną spółgłoską pogłosową, lub z nágłosem [...].
Pogłosy łączące się s piérwotnikiem za pomocą spójek są: v, m, n , k , t, st.
[...] Słowami jednotliwemi nazywámy słowa pochodne, urobione pogłosem n od piérwotników oznaczających dźwięk, brzęk lub jakikolwiek ruch połączony z dźwiękiem [...]. Słowa te oznaczają czynności wykonane w jednym okamgnieniu, w jednéj chwili, dlá tego możnáby je nazwać chwilowemi [...].
Takich osłabień i na ь, albo u na y, albo y na ъ widzieć możemy liczne okazy w czasownikach naszej klasy IV na ać, np. dъbać, a jeszcze więcéj w urabianiu zakończonych na nąć (klasa II), jeżeli je porównamy z ich pierwiastkami lub też najbliższymi pierwotnikami.
Wszystkie pojedyncze wyrazy nasze podzielićby zatém można na dwa działy [...]. Drugi dział obejmuje te słowa, które jak mrę początek swój mają w własnym swoim temacie i nie pochodzą od innego wyrazu. [...] obejmuje WYRAZY PIERWOTNE czyli krócéj PIERWOTNIKI (Wurzelwörter).
Takie jak mrę, cztę - i mór, poczet, odczyt, nazywamy wyrazami pierwotnymi, pierwotnikami albo inaczéj formacyami pierwszéj linii: ponieważ składają się one z saméj tylko końcówki i pierwiastka.
Pozostawiliśmy zupełnie nietkniętém dotąd to wszystko w składzie imion pochodnych, co je od pierwotnych odróżnia, co je właśnie kwalifikować każe jako z tamtych powstałe i co do wieku późniejsze: takim składnikiem zaś jest w tych wszystkich pochodnikach PRZYROSTEK (suffixum), zajmujący zawsze miejsce w środku wyrazu, po temacie pierwotnika a przed końcówką: (za)-bawъ-ka, dziś już zabawka.
Pierwotniki krótkie należy uważać i odróżniać pilnie, nie brać jedne za drugie. Np. pierwotnik Noc, tworzy pochodne rzec. Noc-leg, od leho starosł. lehnąć (legnąć) i słowa Nocować prze-Noclegować dawniejsze, rzadko się używa. [....] Jazd, Jazda, Jazdo (Pierwotne źródłosłowy).
Pierwotniki te w pisowni powinniśmy prawidłowo pisać i zachowywać, nie przekręcać, ani przesadzać zmiękczaniem w pochodnych wyrazach: bo mowę nie jasną i brzydką czynią, niektórzy lubownicy przesadnego miękczenia.
Z pierwotnika bowiem Jazd, Jazda, urabiamy jinne wyrazy tegoż prawie znaczenia. Np. dodam z, będzie, z-Jazd, wy-Jazd, przy-Jazd, prze-Jazd.
Prawidła zasadnicze, co do zachowania źródłosłowów czyli pierwotników. Ulegają sporom i mylnej pisowni najczęściej nazwy miast, miasteczek [....].